مدت زمان خواندن این مطلب : 8 دقیقه
حرم امام رضا (ع) یا حرم رضوی همیشه یکی از مقاصد زیارتی شیعیان می باشد. این حرم محلی است که علی بن موسی الرضا المرتضی (ع)، هشتمین اختر تابناک شیعیان در آن به خاک سپرده شده و در تمام طول سال میلیون ها زائر برای زیارت ایشان راهی شهر مشهد می شوند. این حرم در مرکز شهر مشهد و در استان خراسان رضوی قرار گرفته است. از همین رو شهر مشهد به عنوان پایتخت مذهبی ایران شناخته می شود. حرم زیبای امام رضا به لحاظ معماری بسیار قابل توجه بوده و در تمام طول عمر خود برای چندین مرتبه مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته و تغییراتی را به خود دیده است. حرم هشتمین امام شیعیان دارای چندین صحن مختلف بوده که از هر کدام از آن ها ویژگی های منحصر به فرد خود را دارند و طبق کاربرد و ویژگی هایشان آن ها را نامگذاری کرده اند. در هر کجای حرم قرار داشته باشید، گنبد طلایی رنگ و با شکوه امام رضا را خواهید دید که با تماشای آن آرامش عجیب و وصف ناشدنی تمام وجودتان را در بر می گیرد. در ادامه این مطلب همراه لوکس ویلا باشید تا به عنوان شیعه دوازده امامی با حرم رضوی آشنا شوید.
شهر مشهد به واسطه محل دفن هشتمین امام شیعیان در استان خراسان رضوی به عنوان پایتخت مذهبی ایران شناخته می شود و در تمام طول سال میزبان میلیون ها زائر از داخل و خارج کشور می باشد. حرم امام رضا (ع) در مشهد یکی از معروف ترین مقاصد گردشگری شناخته شده و قدمت آن به دوره خوارزمشاهیان باز می گردد. اما از همان دوران تا به امروز برای چندین مرتبه مورد مرمت قرار گرفته و در این بازسازی ها تغییراتی در آن ایجاد شده است. شاید جالب باشد بدانید محلی که پیکر مطهر امام رضا در آن دفن شده است، روستایی به نام سناباد بود. اما محلی که امروزه برای زیارت ایشان می رویم هیچ شباهتی به روستا نداشته، چرا که بعدها روستای سناباد به دلیل آن که محل دفن هشتمین امام شیعیان شمرده می شود، به یکی از مهمترین شهرهای کشور تبدیل شد.
همچنین امروزه بسیاری از گردشگرانی که به مشهد سفر می کنند، قصد زیارت حرم امام رضا (ع) را دارند. با این که بسیاری از شیعیان اطلاعاتی درباره این گوهر تابناک دارند، اما کافی نبوده و بسیاری اطلاعات دیگر هستند که اگر با آن ها آشنا شوید، شگفت زده خواهید شد. همچنین با رفتن به این زیارتگاه سوالات مذهبی و تاریخی متعددی در ذهن ها ایجاد می شود پاسخ بسیاری از آن ها در این مطلب وجود داردند.
اکنون می خواهیم با تاریخچه حرم امام رضا (ع) آشنا شویم، قصد داریم بدانیم که از ابتدا تا به امروز چه ها در این مکان مقدس گذشته است. همه ما می دانیم که حرم مطهر امام رضا (ع) محلی است که ایشان در آن به خاک سپرده شده اند و قدمت آن به دهه 610 هجری قمری باز می گردد. دعبل خزائی یکی از قصیده سرایان آن زمان، پس از آن که قصیده ای در ستایش اهل بیت و مصیبت های آنان سروده بود، از آنجایی که امام رضا در طوس قرار داشت، راهی طوس شد تا سروده اش را برای ایشان بخواند. هنگامی که در حال خواندن سروده برای امام بود، با رسیدن به ابیاتی در وصف شهرهای مقدس و مدفن پاکان، امام رضا دو بیت را بر اساس همان وزن و قافیه به شعر دعبل خزائی اضافه نمود که آن سروده را می توانید در این بخش بخوانید:
و قبر بطوس یالها من مصیبه
الحت علی الاحشاء بالزفرات
الی الحشر حتی یبعث الله قائما
یفرج عنا الغم و الکربات
معنی سروده: و قبری که در طوس خواهد بود که بر آن مصیبت ها وارد خواهد آمد و همچنان تا روز قیامت، آتش حسرت را در دل ها شعله ور می کند. تا روزی که خدا قائمی را بفرستد تا ما را از غم ها و مصیبت ها برهاند.
دعبل خزائی از امام سوالی درباره آن که قبر متعلق به کیست سوال کرد و حضرت این گونه پاسخ دادند که: قبر من است و خواهد بود، تا شیعیان به این شهر رفت و آمد داشته باشند و به زیارت من بیایند. مدت کوتاهی که گذشت، این گفته حضرت به حقیقت پیوست و ایشان به دست مامون به شهادت رسیدند.
محلی که امام رضا در آن دفن شده، محلی است که مقبره هارون الرشید، خلیفه و پدر مامون می باشد. پس از آن که مامون امام رضا را به شهادت رساند، امام را کنار قبر هارون الرشید، پدر خود، دفن کرد. در رابطه با زمان شهادت ایشان اختلاف نظرهایی وجود دارد که می گویند ایشان در روز جمعه یا آخرین دوشنبه ماه صفر، یا هفدهم یا بیست و یکم ماه مبارک رمضان، یا 18 جمادی الاولی یا 23 ذیقعده یا آخرین روز ذی القعده در سال های 202 یا 203 یا 206 هجری قمری از دنیا رفته اند. مقبره ایشان در حوالی یکی از روستاهای نوغان به نام روستای سناباد می باشد.
شیعیان معتقدند که علی بن موسی الرضا (ع) توسط مامون به شهادت رسیده، بدین صورت که مامون به ایشان سم خورانده بود. در مقابل نیز برخی از اهل سنت معتقدند امام رضا به دست مامون کشته نشده و شخص دیگری در این میان نقش داشته است. اما در نهایت علی بن موسی الرضا بالای سر هارون، بدین گونه که پای ایشان بالای سر هارون الرشید قرار دارد دفن شده است. از آن به بعد، نام این محل را مشهد الرضا نامگذاری کردند و شیعیان زیادی از آن پس این شهر را به عنوان مقصد زیارتی خود انتخاب نمودند و به زیارت ایشان می روند. با گذشت حدود 1200 سال از این قضیه، روستای دور افتاده و ناشناخته سناباد، به لطف برکت وجود علی بن موسی الرضا المرتضی به مشهد امروزی تبدیل شده و به عنوان پایتخت معنوی و مذهبی ایران، توسعه یافت و مساحتی حدود 351 کیلومتر مربع را به خود اختصاص داد و امروزه میلیون ها زائر از داخل و خارج کشور برای زیارت ایشان راهی مشهد الرضا می شوند.
بسیاری از شیعیان و دوستداران اهل بیت و امام رضا که برای زیارت حرم ایشان راهی مشهد می شوند، نام ها و القاب مختلفی را برای حرم امام رضا انتخاب کرده اند. این نام ها شامل: ارض قدس، مرقد منور، مرقد مطهر، مرقد ملکوتی، حرم رضوی، قبله آمال، قلب عالم، مرقد شریف، بارگاه ملکوتی، آستان ملائک پاسبان رضوی، بارگاه منور رضوی، قبله آمال و… می شوند. اما نام ها و القاب دیگری هستند که برای این آستان مقدس به کار می روند. تمام مجموعه حرم مطهر رضوی (ع) که از مهمترین جاهای دیدنی مشهد به شمار می روند به همراه تمام بخش های موجود در آن اعم از موزه ها، کتابخانه ها و… را با نام آستان قدس رضوی می شناسند. همچنین القاب دیگری نظیر روضه مقدسه، روضه رضویه و روضه منوره نیز برای نام بردن حرم مطهر امام رضا (ع) به کار می رود. نام مضجع شریف هم برای مرقد مطهر امام رضا کاربرد دارد.
آستان مقدس حرم هشتمین امام به عنوان یکی از با شکوه و جلال ترین مکان های مذهبی ایران شناخته می شود که میلیون ها زائر برای زیارت ایشان راهی مشهد می شوند. جالب است بدانید که تنها امام رضا در این بارگاه ملکوتی دفن نشده است. تعدادی بنا و زیر مجموعه دیگری به جز مقبره امام رضا در این حرم وجود دارند که این مکان مذهبی به مجموعه جهان شمولی تبدیل شده است. برای پی بردن به ارزش و جایگاه این آستان مقدس، لازم است از مناظر دیگر به غیر از منظر معنوی به آن نگاه کرد تا به ارزش آن پی برد. این آستان مقدس دارای ارزش و جایگاه تاریخی، معماری و هنری بسیار بالایی می باشد که بر ارزش و جایگاه معنوی آن افزوده است. حرم امام رضا پس از انقلاب اسلامی، به لطف توجه مسولان رنگ و بوی تازه ای به خود دید و رسیدگی های بسیاری به آن شد.
دو صحن کهنه و نو در این حرم پیش از انقلاب وجود داشتند که امروزه صحن های بیشتری در این بارگاه ملکوتی خواهیم دید که تمام آن ها پس از انقلاب به این مکان افزوده شدند. پس از آن که صحن جامع رضوی به این مجموعه مذهبی افزوده شد، بست های شرقی و غربی نیز برای آن ساخته شدند. بخش سرپوشیده زیارتی این مجموعه دارای مساحتی حدود 70 هزار متر مربع می باشد که 60 هزار و 500 متر مربع از آن پس از انقلاب اسلامی به آن افزوده شد. اما اگر بخواهیم بدانیم که کل مجموعه آستان قدس رضوی با احتساب بخش های زیارتی و غیر زیارتی آن باید بگوییم که مساحتی بالغ بر 1 میلیون متر مربع بوده که دارای ظرفیت 700 هزار نفر جمعیت به صورت همزمان می باشد.
حرم مطهر امام رضا که دارای مساحتی بالغ بر 1 میلیون متر مربع می باشد، چندین درب ورودی برای آن قرار داده شده که به شرح زیر می باشد:
همچنین علاوه بر ورودی های نام برده شده، چندین ورودی فرعی با نام های ورودی غدیر، ورودی کوثر، سردر شرقی و سردر غربی می باشند که ورود به مجموعه از طریق آن ها نیز امکان پذیر می باشند. جالب است بدانید در شهر نیشابور یکی دیگر از مکان های مذهبی که مربوط به امام رضا بوده و با نام قدمگاه نیشابور شناخته می شود وجود داشته و قطعه سنگی که رد پا بر روی آن دیده می شود، منسوب به امام رضا می باشد.
حرم مطهر رضوی دارای بخش های زیارتی و غیر زیارتی مختلفی می باشد که زائران می توانند علاوه بر زیارت ضریح مطهر امام رضا به سراغ دیگر بخش ها بروند. در نقشه حرم مشاهده می کنیم که ورودی های مختلفی از هر گوشه و سمتی برای حرم مطهر رضوی قرار داده شده که زائران می توانند از 5 خیابان اصلی به حرم وارد شوند. همانطور که در نقشه مشاهده می کنید، گنبد طلایی امام رضا در قسمت میانی این بارگاه ملکوتی می درخشد.
ابتدا بهتر است تفاوت میان صحن و بست را بدانیم و آن ها را بتوانیم از یکدیگر تمیز دهیم. صحن ها به حیاط های وسیع و گسترده میان حرم ها اطلاق می شود و بست ها قسمتی از حرم می باشند که در زمان های قدیم، اشخاص غیرمسلمان و خارجی اجازه عبور از آن ها را نداشتند. همچنین بست ها محلی برای استقبال از بزرگان استفاده می شد و مردم نیز برای شکایت در این بست ها می نشتند و اعتراض خود را بیان می کردند. از زمان صفوی، بست نشینی در میان مردم ایران رواج یافت و در زمان قاجار نیز به شدت رسید تا در زمان پهلوی به واقعه گوهرشاد رسید. شاید امروزه اصطلاح بست نشینی به گوشتان خورده باشد، اما دیگر کسی به قصد بست نشینی به حرم ها مراجعه نمی کند.
تعداد صحن های حرم امام رضا به 9 صحن می رسد. صحن های حرم علی ابن موسی الرضا المرتضی (ع) شامل صحن انقلاب اسلامی (صحن کهنه یا صحن عتیق)، صحن آزادی (صحن نو)، صحن قدس، صحن غدیر، صحن جمهوری اسلامی، صحن بعثت، صحن جامع رضوی، صحن هدایت و صحن کوثر می شوند. در ادامه این بخش با تمام صحن های موجود در حرم مطهر امام رضا آشنا خواهیم شد.
صحن انقلاب اسلامی که با نام صحن عتیق نیز شناخته می شود، به عنوان قدیمی ترین صحن حرم مطهر رضوی می باشد که در بخش ضلع شمالی حرم واقع شده و مساحت 6 هزار و 740 متر مربع از کل مجموعه حرم را به خود اختصاص داده است. عملیات ساخت این صحن در دو بخش انجام پذیرفته که نیمی از آن در زمان تیموریان و نیم دیگر نیز در دروان صفوی ساخته شد. سلطان حسین بایقرا که یکی از وزیران سلسله تیموریان بود، فرمان ساخت صحن، ایوان جنوبی که با نام ایوان طلا شناخته می شود و تعدادی بنای دیگر در ضلع غربی حرم را صادر نمود.
حدود 150 سال که گذشت، ساه عباس صفوی از سلسله صفویان دستور ساخت ایوان های شمالی و قسمت شرقی حرم را صادر نمود و با دیگر بخش ها قرینگی دارند. ایوان ساعت و ایوان نقارخانه با یکدیگر متقارن هستند و دو مناره دیگر بر روی ایوان طلا و ایوان عباسی وجود دارند. عملیات ساخت صحن عتیق به عهده یکی از وزیران دانشمند سلسله تیموریان به نام امیر علی شیر نوایی بود که امروزه مقبره وی در کنار ایوان شمالی می باشد. صحن عتیق ایوان های مختلفی را در خود جای داده است که آن ها را در این بخش توضیح داده ایم:
از آنجایی که ایوان عباسی به بست طبرسی اتصال داشت، آن را با نام باب طبرسی می خواندند و هنرهای کاشی کاری و کتیبه کاری بی نظیری را در آن مشاهده خواهید کرد که بی نظیر می باشد. سوره جمعه به همراه صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) بر روی این ایوان دیده می شوند.
ایوان نقاره خانه در شرق حرم امام رضا واقع شده و به بست شیخ حر عاملی راه میابد و از همین رو آن را با نام باب حر عاملی می شناسند. ایوان نقاره خانه متقارن با ایوان غربی حرم می باشد و در دوران عباسی ساخته شده است. این ایوان به سوره های مزمل و نور که با خطی بسیار زیبا نوشته شده، مزین شده است.
ایوان ساعت که در غرب حرم امام رضا واقع شده، به بست شیخ طوسی راه داشته و به همین جهت با نام باب طوس شناخته می شود. در سال 1130 هجری قمری روس ها به حرم مطهر امام رضا حمله کردند و در این جریان ها، ایوان ساعت آسیب هایی را به خود دید. آثار گلوله هایی که به این ایوان در جریان حمله های اصابت کرده بود همچنان وجود دارند. دو کتیبه بر روی این ایوان وجود دارند که آیاتی از قرآن کریم با خط تلت به زیبایی روی آن ها نوشته شده به چشم می خورند. از دیگر نوشته هایی که بر روی ایوان ساعت وجود دارد سروده ای است که در این بخش آن را آورده ایم:
ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش
پیوسته در حمایت لطف‌الله باش
قبر امام هشتم و سلطان دین، رضا
از جان ببوس و بر در این بارگاه باش
ایوان طلای نادری به عنوان کهن ترین ایوان صحن انقلاب شناخته می شود. دلیل نامگذاری این ایوان به نام نادری آن است که نادرشاه افشار آن را مزین به طلاکاری کرده و از همین رو ایوان طلای نادری نام نهاده شد. این ایوان یکی از بخش هایی است که بر شکوه و جلال حرم امام رضا (ع) افزوده است.
صحن انقلاب بخش های دیگری را در خود جای داده که تنها به موارد بالا ختم نمی شوند و در ادامه این بخش با دیگری بخش های صحن انقلاب آشنا خواهیم شد.
یکی دیگر از بخش های صحن انقلاب که در طرف چپ ایوان وجود دارد، پنجره فولاد می باشد که به ضریح مطهر امام رضا اشراف داشته و زائرانی که نمی توانند به هر دلیلی وارد حرم شوند، از این فاصله ای که به ضریح مشرف هستند زیارتنامه بخوانند و راز و نیاز کنند. این پنجره بر اثر فرسودگی با پنجره ای جدید تعویض شد و آن را با نام پنجره فولاد می شناسند. شاید تصور کنید به دلیل جنس فولادی که دارد آن را پنجره فولاد می نامند، اما این پنجره از آلیاژ برنج ساخته شده و آبکاری آن با طلا می باشد. پنجره فولاد قدیمی ای که جایش را به پنجره فولاد جدید داد، اکنون به موزه انتقال داده شده است.
ایوان شرقی حرم امام رضا دارای دو طبقه بوده که نقاره خانه در طبقه دوم این ایوان واقع شده است. طبقه اول ایوان نیز محلی برای نگهداری وسایل لازم برای نقاره نوازی مورد نیاز است می باشد. نقاره نوازی از اواسط قرن 9 هجری به فرمان یکی از نوادگان گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری، مرسوم شد و تا به امروز ادامه دارد. اما این رسم به دستور رضاخان به مدت 8 سال تعطیل شد. اگر در زمان های طلوع و غروب خورشید و ایام میلاد و در زمان مشاهده معجزاتی از طرف امام رضا خدام شروع به نواختن نقاره می کنند.
یک ساعت بزرگ که در سال 1333 هجری شمسی توسط مرحوم عبدالحسن از آلمان خریداری شد بر روی ایوان غربی صحن انقلاب جای گرفته و با نام ساعت معاون هم شناخته می شود. مرحوم عبدالحسن برای شفای بیماری خود نذر کرده بود و این ساعت را به بارگاه ملکوتی امام رضا هدیه داد. این ساعت از صحن انقلاب به صحن آزادی انتقال داده شد و در آنجا نصب شد.
در میان صحن انقلاب سقاخانه ای وجود دارد که سنگاب آن به زیبای و یکپارچگی تراش خورده و نادرشاه افشار دستور داده برای ساخت آن از سنگ مرمر استفاده شود و سنگ آن را از هرات بیاورند. از همین رو آن با نام سقاخانه نادری نیز می شناسند. سقفی گنبدی شکل بر روی سایه بانی هشت ضلعی بر روی این سقاخانه قرار گرفته که به دستان هنرمند اسماعیل طلایی بر روی پایه های مرمری قرار داده و به طلاکاری مزین نموده است. این سقاخانه بر اثر گذر زمان فرسوده شده بود که در سال 1345 هجری شمسی آن را مورد مرمت قرار دادند.
صحن آزادی که 4 هزار و 340 متر مربع از کل مساحت آستان قدس رضوی را از آن خود کرده، زمان پیش از انقلاب با نام صحن نو خوانده می شد و پس از انقلاب اسلامی با نام صحن آزادی شناخته شد و به عنوان یکی از بزرگترین صحن های حرم هشتمین اختر تابناک شیعیان محسوب می شود. صحن آزادی در ضلع شرقی حرم و در قسمت پایین پای مبارک اما رضا جای گرفته است. روضه منوره از بخش غرب به صحن آزادی می رسد. دستور ساخت صحن نو را که امروزه با نام صحن آزادی شناخته می شود، فتحعلی شاه قاجار صادر نمود و تا زمان حکومت ناصرالدین شاه قاجار عملیات ساخت آن به اتمام رسید. ابتدا سقاخانه ای میان این صحن وجود اشت که امروزه جایش را به حوض بزرگی داده و در قسمت میانی همان سنگاب سقاخانه قرار گرفته است. از آنجایی که این سقاخانه میان زائران و ایوان طلا هنکام سلام گفتن و ادای احترام فاصله می انداخت، در سال 1271 هجری به دستور شاهان قاجاری برچیده شد و حوضی که امروزه مشاهده می کنید به جای آن نصب گردید.
ایوان هایی در صحن جدید حرم امام رضا (ع) وجود دارند که در این بخش به توضیح آن ها پرداخته ایم.
هنگامی که وارد صحن جدید شوید، نخستین چیزی که چشم هر زائری را به خود خیره می کند، ایوان طلای ناصری در ضلع غربی صحن آزادی می باشد. راهروی کوچکی در دو سمت این ایوان قرار دارد که به وسیله آن به رواق دارالسعاده راه میابید. این ایوان در زمان ناصرالدین شاه قاجار طلاکاری شده و آن را با نام ایوان طلای ناصری می شناسند و مخصوص بانوان می باشد.
بر روی این ایوان ساعتی نصب شده که ابتدا در صحن انقلاب نصب بوده و پس از انقلاب اسلامی آن را به صحن آزادی منتقل کردند. در زمان های نه چندان قدیم، زمانی که شهر مشهد به شکل امروزی در نیامده بود و به این اندازه توسعه نیافته بود، در بسیاری از نقاط مشهد صدای ساعت ایوان ساعت به گوش می رسید.
ایوان شرقی صحن آزادی حرم امام رضا (ع) با نام باب السلام نیز شناخته می شود و به ایوانی که در بخش شمالی آن قرار دارد، در زمان پهلوی چندین مرتبه بازسازی شده است. ایوان شرقی را به ایوان تلگراف خانه می شناسند. در زیر صحن آزادی بهشت ثامن الائمه یک قرا گرفته و از بخش های ضلع شمال شرقی و جنوب شرقی صحن آزادی می توان به آن پیدا کرد. بهشت ثامن الائمه قبرستان شهدای هفت سال دفاع مقدس و خدام حرم رضوی می باشد.
اگر بخواهیم به لحاظ قدمت صحن را به ترتیب نام ببریم، صحن بعثت یا صحن امام خمینی به عنوان سومین صحن بارگاه رضوی شناخته می شود. در زمان های گذشته، در این مکان خبری از صحن امام خمینی نبود و به جای آن دکان های قدیمی و کهنه ای بودند که تیمچه پایین پا نام داشتند. همچنین در کنار دکان ها مدرسه ای قدیمی و فرسوده وجود داشت که مدرسه سعدالدین نام داشت و در زمان پهلوی آن بخش ها را خریداری نمودند و بخشی از بارگاه رضوی به شمار رفت و در سال 1324 این صحن افتتاح گردید. این صحن که ابتدا صحن بعثت نام نهاده شده بود، از آن تنها برای میزبانی از میهمانانی همچون اشراف و سران کشورها مورد استفاده قرار می گرفت و کاربری عمومی نداشت.
صحن بعثت دو ایوان شمالی و غربی را در خود جای داده بود و در زمان پیش از انقلاب به وسیله یک نرده در بخش جنوبی خود، از خیابان جدا گردیده بود. اما پس از انقلاب این نرده ها جایشان را به دیوار دادند. در زمان های ابتدایی، از آنجایی که تعدادی بنا با کاربری کتابخانه و موزه در صحن بعثت قرار داشت، آن را با نام صحن موزه هم می شناختند. تمام بناهایی که در این صحن وجود داشتند، در سال 1353 هجری شمسی تخریب شدند و از همین رو فضای آن گسترده شد و مساحت آن به 10 هزار متر مربع رسید. از سال 1381 هجری شمسی به بعد با افزایش تعداد زائرانی که برای زیارت حضرت راهی می شدند، فضاهای سرپوشیده ای را برای رفاه حال زائران در نظر گرفتند. زمانی که فضای مسقف و سرپوشیده به این صحن اضافه شد، آن را رواق امام خمینی نامگذاری کردند، اما بخش دیگری با مساحتی کمتر در این صحن وجود دارد که همچنان آن با نام رواق بعثت می شناسند.
صحن جامع رضوی یکی از صحن های حرم امام رضا (ع) می باشد که دارای مساحت 117 هزار و 584 متر مربع می باشد و به عنوان بزرگترین صحن بارگاه ملکوتی امام رضا شناخته می شود. از این صحن بزرگ و با شکوه برای برگزاری مراسم هایی همچون سخنرانی مقام معظم رهبری که در زمان تحویل سال و مراسم های عزاداری امام حسین در محرم های هر سال استفاده می شود. صحن جامع رضوی که از سال 1381 در بخش جنوبی این آستان افتتاح گردید، دارای ظرفیت 70 هزار نمازگزار می باشد. در این صحن سه ایوان وجود دارد که یکی در ضلع شرقی با نام باب الکوثر، دیگری در ضلع غربی به نام باب الغدیر و آخری در ضلع جنوبی به نام ولیعصر می باشند و دو گلدسته مرتفع برای هر کدام از ایوان ها قرار داده شده است.
در سال 1368 هجری شمسی در راستای وسعت بخشیدن به حرم امام رضا (ع)، صحنی در ضلع غربی حرم امام رضا افتتاح گردید که دارای وسعت 7 هزار و 292 متر مربع می باشد و صحن جمهوری اسلامی نامگذاری شد. در این صحن بر روی ایوان های شمالی و جنوبی دو مناره طلایی وجود دارد و سقاخانه و پنجره ای نیز جهت متوصل شدن به ضریح برای خواندن زیارتنامه قرار گرفته و از همین رو به صحن انقلاب شباهت بسیار زیادی دارد. تنها تفاوتی که می توان میان این دو صحن پیدا کرد، جنس پنجره هاست که پنجره صحن جمهوری اسلامی از جنس برنز می باشد. قبرستانی با نام بهشت ثامن الائمه شماره 3 در زیر صحن جمهوری اسلامی واقع شده و شهدای واقعه انفجار عاشورای سال 1373 در آن به خاک سپرده شده اند.
مابین صحن موزه امام خمینی، مسجد گوهرشاد، صحن جامع رضوی و بست شیخ بهایی صحنی با نام صحن قدس وجود دارد که در سال 1373 هجری شمسی افتتاح شده و دارای مساحت 2 هزار و 530 متر مربع می باشد و به عنوان کوچکترین صحن این مرقد ملکوتی شناخته می شود. سقاخانه ای در میان این صحن وجود دارد که معماری آن الهام گرفته از قبه الصخره در بیت المقدس می باشد، اما ابعاد آن یک هشتم اندازه بنای واقعی می باشد. همچنین بهشت ثامن الائمه شماره 2 در زیر این صحن جای گرفته است.
یکی از صحن هایی که به تازگی در آستان قدس رضوی احداث شده است، صحن هدایت می باشد که دارای مساحت زیربنای 17 هزار و 980 متر مربع است. در این صحن دانشگاه علوم اسلامی، بنیاد پژوهش های اسلامی و مهمانسرای حضرت برگزار می شود. همچنین اگر در ماه مبارک رمضان به مشهد سفر کنید و برای زمان افطار به سراغ بارگاه ملکوتی امام رضا بروید، می توانید مهمان خوان حضرت در صحن هدایت باشید. در این صحن سفره های افطاری قرار داده می شوند و از زائران میزبانی می شود.
در جنوب غربی حرم رضوی صحنی به نام صحن غدیر با 14 هزار 453 متر مربع قرار گرفته که در آن یک مجتمع تجاری خدماتی و سرویس بهداشتی های فرنگی قرار دارد. کاشی ها و کتیبه هایی که در این صحن وجود دارند، نام مطهر علی ابن ابی طالب و خطبه غدیر را بر روی تمامی کاشی ها و کتیبه های موجود در این صحن خواهید دید. اگر به مجتمع تجاری غدیر بروید، می توانید از اجناسی نظیر مواد غذایی، بدلیجات، سنگ های زینتی، نقره جات و… تهیه کنید. همچنین می توانید از این صحن به صحن جامع رضوی، صحن جمهوری اسلامی و سردر شیرازی به طور مستقیم دسترسی پیدا کنید.
در شمال شرقی بارگاه ملکوتی امام رضا و میان صحن جامع رضوی و رواق امام خمینی و صحن آزادی، صحنی با عنوان صحن کوثر جای گرفته که ابعاد آن نزدیک به 15 هزار و 648 متر مربع می رسد. اگر به کاشی های صحن کوثر نگاهی بیاندازید، مشاهده خواهید کرد که مزین به نام بانوی عالمیان بانو حضرت فاطمه زهرا (س) می باشد. کتیبه هایی که در این صحن وجود دارند، خطبه فدکیه بر روی آن ها نوشته شده است را نیز خواهید دید.
گنبد طلای حرم امام رضا یکی از با شکوه ترین بخش های حرم مطهر ایشان می باشد که هنر و مذهب را در کنار یکدیگر خواهید دید. گنبد طلای امام رضا دارای ساختار داخلی و خارجی می باشد که ساختار داخلی آن با نام خود و ساختار خارجی آن با نام آهیانه شناخته می شود. هنگامی که در حرم مطهر حضرت قرار داشته باشید، گنبد طلای مشهد الرضا را خواهید دید که بسیار چشمگیر بوده و به شکوه و جلال آن پی خواهید برد. گنبد داخلی، مربوط به سقف بخش روضه منوره می باشد و با نام قبه شناخته می شود. مابین این دو بخش فضایی خالی به اندازه 13 متر ارتفاع وجود دارد. دیوارهای تالار با ضخامت نزدیک به 2.9 متر، سنگینی گنبد را بر روی خود قرار داده اند. از سطح کف حرم تا قبه 18.80 متر و تا بخش انتهایی گنبد قریب به 31.20 متر می رسد.
از بخش بیرونی که به گنبد نگاه می کنید و آن شکوه و رنگ طلایی آن چشم شما را به خود خیره می کند، دارای 42.10 متر محیط بیرونی بوده و ارتفاع آن تا بخش نیزه به 16.40 متر می رسد. سر طول گنبد امام رضا نیز به 3.5 متر خواهد رسید. همچنین این گنبد از بخش ابتدا تا قسمتی که انحنای آن شروع می شود، دارای 4.79 متر می باشد. گنبد داخلی به عنوان قدیمی ترین بخش شناخته می شود که بر اساس برخی از روایات قبل از آن که امام رضا (ع) در این بخش به خاک سپرده شود، این قسمت از گنبد وجود داشته است. در اواخر قرن 9 بخش گنبد خارجی که امروزه به صورت گنبد طلایی رنگ خواهید دید، بر روی آن قرار داده شد. ارتفاع بخش گنبد خارجی تا بخش بالای طوق به 31 متر و تا انتهای نقطه مرکزی 19 متر می باشد. هنگامی داخل قسمت روضه منوره قرار داشته باشید، گنبد داخل را به خوبی مشاهده خواهید کرد. امروزه ساختار طلایی رنگ بسیار چشمگیری بر روی آن قرار گرفته است.
شاید جالب باشد بدانید، در روایت های تاریخی شنیده شده که پس از آن که هارون از دنیا رفت، مامون پدرش را در بقعه هارونی به خاک سپرد و در قسمت بالای بقعه پدر خویش، بقعه قبه ای دیگری ساخت. برخی از مورخان معتقدند که در اواخر سده 4 هجری قمری و در پی حمله سبکتکین، حرم امام رضا آسیب هایی را به خود دید. سپس در سال 400 هجری قمری سلطان محمود غزنوی اقدام به بازسازی حرم نمود و قبه ای را در بخش بالایی بقعه هارون ایجاد کرد. حدود 900 سال پیش، شخصی به نام شریف الدین ابو طاهر قمی که وزیر سلطان سنجر سلجوقی بود، پس از عملیات ایجاد تغییر در حرم که حتی کاشی کاری های آن را هم انجام داد، گنبدی را بر روی قبه ساخت که همچنان با جلال و ابهت دیده می شود.
کتیبه ای دور گنبد قرار دارد که در بخش زیر آن دو جمله از سازندگان گنبد نوشته است. بر اساس این دو نوشته در میابیم که کاشی کاری گنبد را کمال الدین یزدی و خطاطی کتیبه دور گنبد را علیرضا عباسی انجام داده است. عبدالمومن خان در پی به تاراج بردن بارگاه منوره در سال 997 هجری قمری که فتنه ازبک ها رخ داد، طلایی که بر روی گنبد و گلدسته قرار داشت را غارت کرد. بعد از حادثه فتنه ازبک ها، در سال 1010 هجری قمری شاه عباس صفوی برای دستور عملیات طلاکاری گنبد حرم حضرت، از اصفهان تا مشهد به صورت پیاده رفت. این عملیات تا 6 سال بعد به طول انجامید و در سال 1016 هجری قمری به پایان رسید. در پی زلزله شدیدی که در مشهد در سال 1084 هجری قمری اتفاق افتاد، بخش خارجی گنبد ترک برداشت و بخش هایی از خشت های طلای گنبد خالی شد.
در نهایت باز هم شاه سلیمان صفوی دستور مرمت و طلاکاری دوباره گنبد را صادر نمود. محمدرضا امامی که به عنوان خوشنویس وقت شناخته می شد، جریان طلاکاری گنبد طلای امام رضا را در چهار ترنج به قلم درآورد. در سال 1330 هجری قمری روس ها گنبد امام رضا را به گلوله بستند و سپس والی خراسان شخصی به نام نیرالدوله بود، مرمت خرابی های به بار نشسته را انجام داد. اما در حال حاضر هم آثار گلوله ها را می توان بر روی گنبد از بخش داخل مشاهده کرد. آخرین عملیات طلاکاری که بر روی گنبد اختر تابناک انجام پذیرفت به سال 1359 هجری شمسی باز می گردد. همچنین کتیبه ای که روی گنبد قرار دارد، نشان می دهد که عملیات تعمیر و طلاکاری گنبد به سال 1400 هجری قمری باز می گردد.
گنبد طلایی رنگی که امروزه بر فراز حرم امام رضا مشاهده می کنید که بسیار هم خیره کننده و زیباست، برای ساخت آن ابتدا از آجرهای زرد رنگ ایرانی استفاده کرده اند و پس از ساخته شدن، توسط کاشی هایی آن را مزین کردند. شاه طهماسب صفوی در سال 932 هجری قمری گنبد امام رضا را بدون دست بردن در اصل بنای آن، ابتدا کاشی هایی که از پیش روی این گنبد وجود داشت را از روی گنبد برداشت و ورقه های مسی به همراه رویه طلا و زر را بر روی گنبد قرار داد. علاوه بر گنبد، گلدسته ای را که در کنار گنبد قرار داشت را نیز با طلا تزئین کرد.
یکی از عناصر اصلی معماری های اسلامی، گلدسته ها و یا مناره ها می باشند و از جایگاه به خصوصی در سبک معماری و آداب اجتماعی کشورمان برخوردارند. در زمان های قدیم از مناره ها به عنوان مسیریابی و هدایت مسافران و جهت گفتن اذان در مساجد استفاده می شد. در کل مجموعه حرم امام رضا 12 عدد وجود دارد.
این گلدسته ها شامل:
گلدسته ای که در کنار گنبد قرار دارد، به صورت منفرد می باشد و نسبت به دیگر گلدسته دارای قدمت بیشتری است. ارتفاع این مناره که 40.5 متر است، از سطح صحن انقلاب تا انتهای آن می باشد و قطر آن به 13 متر می رسد. در زیر این مناره کتیبه ای قرار دارد که با خط خوش بهاءالدین محمد الخادم آن را مزین به صلوات بر پیامبر و ائمه اطهار کرده و تاریخ آن به سال 1142 هجری قمری باز می گردد. بر اساس روایاتی که وجود دارد، دریافته ایم که زمان ساخت این گلدسته که به صورت منفر بوده و به عبارتی تک مناره اطلاق می شود، با ساخت گنبد همزمان می باشد و به قرن 6 هجری قمری باز می گردد. این گلدسته در قرن 10 هجری قمری توسط شاه طهماسب صفوی بازسازی و طلاکاری شد. همچنین پس از مدتی نادرشاه افشار نیز اقدام به طلاکاری ایوان علی شیرنوایی نمود که این مناره را باز هم زراندود کرد.
ایوانی که در ایوان عباسی قرار دارد، مزین به طلاکاری بوده و به لحاظ کاشی کاری و آجرچینی کاملا قرینه بوده و شباهت زیادی به گلدسته منفرد کنار گنبد دارد. بر روی قسمت بالای مناره ایوان عباسی که آن را با نام گلدسته نادری نیز می شناسیم، کتیبه ای قرار دارد که با خط ثلث مزین به صلوات بر امامان شده است. از میان تمام مناره های حرم امام رضا (ع) دو تا از مناره ها دارای اهمیت بیشتری نسبت به دیگر مناره ها هستند که مناره های صحن انقلاب اسلامی بوده و مزین به طلاکاری می باشند. مناره ای که در نزدیکی گنبد واقع شده به عنوان قدیمی ترین مناره بارگاه ملکوتی امام رضا شناخته می شود. همچنین گلدسته های صحن جامع رضوی که در ضلع قبله آن قرار گرفته نیز به عنوان بلندترین گلدسته های بارگاه مقدس رضوی شناخته می شوند. با وجود این که گلدسته دوم صحن انقلاب اسلامی دارای فاصله ای زیاد از گنبد طلای امام رضا (ع) می باشد، اما به گونه ای ساخته شده که اگر از خیابان امام رضا به سمت حرم بروید، گنبد را در میان این دو گلدسته مشاهده خواهید کرد.
ابتدا خوب است با واژه رواق آشنا شویم و بدانیم که به چه مکان هایی رواق گفته می شود. رواق ها به محیط های سربسته و مسقفی هستند که در اطراف حرم ها واقع شده اند اطلاق می شود. در حرم مطهر هشتمین امام شیعیان، تعداد 27 رواق قرار گرفته که در این بخش می خواهیم با آن ها آشنا شویم.
رواق های حرم امام رضا عبارتند از: رواق امام خمینی (ره)، رواق دارالحفاظ، رواق گنبد الله وردیخان، رواق دارالسیاده، رواق دارالسرور، رواق توحید خانه، رواق گنبد حاتم خانی، رواق دارالشکر، رواق دارالضیافه، رواق دارالفیض، رواق دارالشرف، رواق دارالسلام، رواق دارالضیافه، رواق دارالهدایه، رواق دارالعزه، رواق دارالاجابه، رواق دارالاخلاص، رواق دارالذکر، رواق شیخ بهایی، رواق دارالولایه، رواق دارالزهد، رواق دالکرامه، رواق دارالعباده، رواق دارالرحمه، رواق دارالحجه، رواق دارالحکمه، رواق حضرت معصومه و حضرت زهرا، کوثر، غدیر می باشند. دو رواق دیگر در زیر بست شیخ حر عاملی و شیخ طوسی قرار دارند. رواق امام خمینی با مساحت 6 هزار و 300 متر مربع به عنوان بزرگترین رواق حرم امام رضا شناخته می شود. این رواق از ابتدا به صورت مسقف نبوده و از سال 1381 هجری شمسی عملیات مسقف سازی آن آغاز گردید و تا سال 1385 هجری شمسی به پایان رسید. هر کدام از این رواق که نام برده شدند، دارای کاربردهای مختلفی بوده اند که در این بخش تمام کاربردهای رواق های بارگاه مطهر رضوی آشنا می شیم.
رواق شیخ طوسی که یکی از رواق های حرم رضوی می باشد، به محلی برای عقد جوانان اختصاص یافته و چه خوب است صیغه عقد جوانان در مکانی مقدس جاری شود و جوانان آغاز زندگی مشترک خود را در کنار یکدیگر و در چنین مکانی آغاز کنند. این رواق که برای چنین کار پسندیده ای در نظر گرفته شده، می توانید بهترین و فراموش نشدنی ترین لحظه زندگی هر زوجی را به بهترین حالت رقم بزند.
رواق امام خمینی به عنوان بزرگترین رواق بارگاه رضوی شناخته می شود و 6 هزار و 300 متر مربع از کل مساحت این مجموعه را از آن خود کرده است. رواق امام خمینی تا چندی پیش به عنوان یکی از صحن های حرم امام رضا بود که طی تغییراتی که در آن صورت پذیرفت و مسقف شد، به یکی از رواق های این حرم تغییر کاربری داد. در این رواق مراسم هایی اعم از برنامه های مذهبی، اجتماعی، سیاسی و نماز جمعه ها برگزار می شوند. در زمان های گذشته که هنوز این مکان به رواق امام خمینی تبدیل نشده بود، صحن موزه و صحن پهلوی نام داشت. از آنجا که در آن کتابخانه ای وسیع به همراه یک موزه قرار داشت، با نام صحن موزه شناخته می شد.
در سال 1387 هجری شمسی، رواقی به نام رواق دارالحجه به این بارگاه ملکوتی اضافه گردید و از آن به عنوان رواق های تازه تاسیس شده حرم امام رضا یاد می شود. موقعیت مکانی رواق دارالحجه در زیرزمین صحن انقلاب اسلامی بوده و برای دسترسی به ان می بایست ابتدا خود را به بست شیخ حر عاملی و شیخ طوسی برسانید و وارد این رواق شوید. رواق مذکور می تواند شرقی ترین بخش حرم امام رضا را به غربی ترین بخش حرم اتصال دهد. یکی از ویژگی های رواق دارالحجه است که در آن قبله درست به سمت زیارت حرم یکی بوده و باعث بالا رفتن اهمیت آن شده است.
رواق دارالجابه نزدیک ترین رواق به ضریح متبرکه حضرت امام رضا (ع) می باشد که دیوار شرقی آن در نزدیکی سرداب زیر ضریح واقع شده از آن به عنوان نزدیک ترین قسمت حرم به مقبره امام رضا (ع) یاد می شود. با این که در هر بخشی از حرم مطهر امام رضا قرار داشته باشید، راز و نیاز در آن تفاوتی ندارد، اما اگر بدانید در کدام بخش از حرم می توانید در فاصله نزدیکی از حضرت باشید و به راز و نیاز بپردازید، حال و صفای دیگری دارد.
رواق دارالحفاظ یکی از بناهای مسجد گوهرشاد محسوب می شود که در بخش جنوب بارگاه حرم امام رضا (ع) واقع شده است. این رواق دارای طول 18 متر و عرض 65.8 متر می باشد. در این رواق تعداد 7 صفه وجود دارد که 4 تا از آن ها ورودی هایی به سمت داخل حرم، رواق اپک میرزا، رواق دارالسیاده و راهروی کفشداری دارند.
از دیگر بناهای مسجدگوهرشاد رواق دارسیاده می باشد که در بخش بخش غربی حرم امام رضا واقع شده و یکی از بزرگترین و با شکوه ترین رواق های بارگاه رضوی را تشکیل داده است. این رواق دارای طول 86.31 متر می باشد. رواق دارالسیاده دارای 3 بخش بوده و همین باعث شده چندین عرض مختلف داشته باشد. عرض بخش میانی این رواق 30.19 متر بوده و قسمت های اطراف دارای عرض 76.7 متر می باشند. این رواق دارای ورودی های مختلفی به بخش های ایوان شمالی مسجد گوهرشاد، راهرو سقاخانه، از راهروی سقاخانه به ایوان طلای نادری و رواق دارالحفاظ می باشد. در پی زلزله ای شدید که در مشهد رخ داد و همزمان با آغاز حکومت صفویان بود، علاوه بر گنبد حرم، این رواق نیز آسیب هایی را به خود دید و بر اساس دستور شاه طهماسب صفوی مرمت و بازسازی گردید. یک در مابین رواق دارلحفاظ و دارالسیاده وجود دارد که بر روی آن نوشته هایی در رابطه با مرمت و تاریخ آن دیده می شود که با خطی نستعلیق و زیبا می باشد.
یکی دیگر از رواق های حرم امام رضا (ع) که در بخش شرقی حرم و میان ایوان طلای صحن و رواق حاتم خانی واقع شده است، رواق دارالسعاده می باشد. عملیات آینه کاری این رواق توسط علی اصغر خان اتابک انجام پذیرفته و به عنوان یکی از بناهای دوران قاجار از شخصی به نام الله یار خان آصف الدوله قاجار (دایی محمدشاه قاجار) بوده است. رواق دارالسعاده دارای طول 90.14 متر، عرض 80.13 و ارتفاع 80.14 متر می باشد. اگر به بخش ازاره این رواق نگاهی کنید، اشعاری از شاعر معروف به نام صبوری مشهدی که با خطی زیبا و نستعلیق نوشته شده را خواهید دید. از بخش بالای ابیات شهر تا سقف مزین به آینه کاری شده است.
رواق دارالضیافه در میان صحن جدید و رواق الله وردی خان قرار دارد که دارای طول 15.5 متر، عرض 25.9 متر و ارتفاع 5.15 متر می باشد. ازاره ای که برای این رواق ساخته شده دارای ارتفاع 50.1 بوده و پوشیده از سنگ منبت می باشد همچنین سطح کف این رواق با سنگ های مرمر پوشیده شده. یک کتیبه در بخش بالایی ازاره این رواق قرار گرفته که بر روی آن ها سوره آیه الکرسی و سوره الانسان با خط ثلث نوشته شده است. اگر به بالاتر از کتیبه نگاهی کنید، می بینید که مزین به آینه کاری شده است. در زمان های گذشته از این رواق به عنوان محلی برای برگزاری مراسم های جشن و سوگواری استفاده می شد. اما امروزه در شب هایی همچون شهادت امام علی، شهادت امام رضا و شب های عاشورا مراسم های عزاداری برگزار می شود. رواق دارالضیافه به صحن نو، صحن عتیق و گنبد الله وردی خان اتصال میابد.
رواق دارالشکر در زمان های قدیم محل حجره ای بود که با دری بزرگ و نقره ای رنگ از بخش جنوب به ایوان طلای صحن عتیق راه داشت. امروزه این رواق با قسمت هایی از راهروی توحیدخانه و راهروی مسجد بالاسر یکی شده و به یکی از رواق های بزرگ حرم امام رضا تبدیل شده است. همچنین این رواق محلی به عنوان قرآن خانه بوده و چندین هزار جلد قرآن خطی در آن نگهداری می شود که در میان آن ها جزوات و قرآن هایی وجود دارند که بانو ترکان زمرد آن ها را به آستان قدس رضوی وقف نموده بود.
علی نقی میرزا مکان اولیه مدرسه خود را در رواق دارالذکر به راه انداخته بود. این رواق در سال های 1342 هجری شمسی الی 1344 هجری شمسی عملیات مسقف سازی و بازسازی بر روی آن انجام پذیرفت. سطح کف این رواق با سنگ مرمر سبز رنگ پوشیده شده است. رواق دارالذکر حرم امام رضا (ع) دارای 72.15 متر، عرض 19.12 متر و راتفاع 9 متر می باشد. گچ بری، مقرنس کاری و معرق کاری زیبایی را در بخش بالای ازاره تا سقف مشاهده خواهید کرد.
رواقی با نام دارالسرور در بخش شمالی رواق دارالذکر و در بخش جنوب رواق دارالسعاده واقع شده که با نام دارالسرور شناخته می شود. ابتدا این رواق محل آبدارخانه مجموعه حرم امام رضا و بعد از مدتی به عنوان دفتر امور داخلی آستان قدس رضوی استفاده می شد. اما در میان سال های 1334 هجری شمسی تا 1338 هجری شمسی با نام دارالسرور به عنوان یکی از رواق های حرم مطهر امام رضا شروع به فعالیت نمود. رواق دارالسرور دارای طول 80.24 متر، عرض 82.4 متر و ارتفاع 75.4 متر می باشد. سطح کف این رواق پوشیده از سنگ مرمر بوده و بخش بالای ازاره تا پایین سقف مزین به آینه کاری شده است.
از رواق دارالعز ابتدا به عنوان کشیک خانه خدام بارگاه رضوی استفاده می شد. اما مدتی که گذشت، در میان سال های 1342 تا 1344 هجری شمسی عملیات مرمت و تزینات بر روی آن انجام پذیرفت و به یکی از رواق های آستان قدس رضوی تبدیل گردید. برای تزئینات این رواق از آینه کاری و کاشی کاری استفاده شده است. دارالعز از بخش شمال خود به رواق دارالسرور و از بخش غرب به رواق دارالسلام راه دارد. همچنین از بخش شرق خود دارای سه درب بوده که به رواق دارالذکر متصل می شود که از همین رو به عنوان یکی از بهترین رواق های حرم امام رضا شناخته می شود.
یکی از بناهای گوهرشاد که دارای دو طبقه بوده و با نام تحویل خانه شناخته می شد و به عنوان آسایشگاه و فرش انبار آن را مورد استفاده قرار می دادند. از سال 1334 هجری شمسی عملیات نوسازی و تزئینات بر روی آن آغاز گردید و تا سال 1338 هجری شمسی پایان پذیرفت. این رواق متصل به رواق اپک میرزا بوده و با عنوان رواق دارالسلام از آن یاد می شود. در سال 1346 هجری شمسی باز هم عملیاتی دیگر بر روی این رواق صورت پذیرفت و در پی آن، به راهروی کشیک خانه سابق متصل گردید و طول آن به 20 متر، عرض 10 متر و ارتفاع 5.9 متر رسید. رواق دارالسلام دارای 3 ورودی به رواق دارالحفاظ، رواق دارالعز و شبستان مسجد گوهرشاد می باشد.
قسمت زیر گنبد امام رضا، درست محلی است که ضریح مقدس امام رضا در آن قرار گرفته و آن را روضه منوره می نامند. این بخش فضایی است که از چهار ضلع تشکیل شده و مساحتی برابر با 189.03 متر مربع می باشد. ضریح چهارگوشی که در روضه منوره واقع شده و ابعاد آن 17.15 متر می باشد. در این بخش چهار صفه وجود دارد که روضه منوره را به به رواق ها متصل کرده است. این چهار صفه شامل صفه شمالی یا صفه شاه طهماسبی، صفه شرقی، صفه غربی و صفه جنوبی می باشد. صفه شمالی را از آن بابت صفه شاه طهماسبی می نامند که شاه طهماسب در آن به خاک سپرده شده است. صفه غربی را هم با نام صفه بالا سر حضرت می نامند و در حد فاصل مسجد بالا سر و حرم می باشد.
ضریحی که در حال حاضر در حرم امام رضا (ع) قرار دارد، دارای 12 تن وزن و ابعاد 3 × 4 متر می باشد. طراحی ضریح جدید، به دست یکی از هنرمندان ایران، استاد محمود فرشچیان، انجام پذیرفته است. بر روی هر 4 راس ضریح نام متبرک و مقدس الله دیده می شود که به زیبایی نوشته شده. طراحی استاد فرشچیان در طی یک مسابقه که میان چندین تن از هنرمندان برگزار شده بود، انتخاب شد. همچنین سوره یس و هل اتی نیز با خطی زیبا و چشمنواز حکاکی شده است. یکی از زیباترین القاب امام رضا که شمس الشموس می باشد و گل آفتابگردان را برای نماد خورشید کنار آن قرار داده اند و به زیبایی بر روی ضریح امام رضا به چشم می خورد.
این ضریحی که امروزه در حرم امام رضا مشاهده می کنیم و مسلمین جهان آن را زیارت می کنند، در سال 1379 هجری شمسی در این محل نصب گردیده و به عنوان پنجمین ضریح این حرم می باشد. قبل از آن که نخستین ضریح بر روی مقبره امام رضا قرار داده شود، یک سنگ مزار به همراه یک صندوق که در سال 500 هجری قمری ساخته شده بود، بر روی آن قرار داشت. این صندوق را شخصی ساخته بود که به تازگی به دین اسلام روی آورده و از جنس چوب با روکش نقره بود. دومین صندوقی که بر روی مقبره امام رضا قرار داده شد، در سال 1022 هجری قمری ساخته شده بود که از جنس چوب و روکش طلا بود. در سال 1311 هجری شمسی نیز سومین صندوق را برای مقبره امام رضا از جنس مرمر ساختند و بر روی مزار امام رضا نصب گردید و به عنوان آخرین صندوقی بود که در این حرم کار گذاشته شد. بعد از آن نوبت به ضریح های متعدد رسید که در ادامه می خواهیم با آن ها آشنا شویم.
نخستین ضریحی که برای مقبره هشتمین گوهر تابناک در حرم امام رضا در نظر گرفته شد ضریحی از جنس چوب به همراه تزئیناتی از طلا و نقره بود. این ضریح در زمان حکومت شاه طهماسب بر روی آخرین صندوق چوبی نصب شد و در فضای روضه منوره قرار داده شد و افراد برای زیارت به سراغ آن می رفتند. قدمت این ضریح به دوره صفویان باز می گردد. اگر به تاریخچه نخستین ضریح حرم مطهر رضوی مراجعه کنید، روایات مختلفی در هر منبع نوشته شده است. برای مثال در کتاب تاریخ آستان قدس رضوی قدمت نخستین ضریح امام رضا به دوران تیموریان نسبت داده اند. برخی دیگر هم قدمت آن را به زمان شاه اسماعیل صفوی می دانند و احتمال می دهند که در زمان شاه اسماعیل صفوی بر روی مقبره امام رضا نصب شده است.
در مقابل نیز برخی دیگر بر این باورند که قدمت ضریح به زمان شاه طهماسب اول می رسد. بر اساس شواهد و مدارک مورخان دریافته اند که تا سال 1311 هجری شمسی بر سر تاریخ نصب و نام بانی نخستین ضریح اختلاف نظر هایی وجود داشته است. اما بر اساس برخی از نوشته ها که چندین مرتبه کلمه ضریح در نوشته هایی مربوط به رویدادهای تاریخ مشهد آمده است و می دانیم که نخستین ضریح در زمان شاه طهماسب صفوی در این حرم وجود داشته و در رابطه با مشخصات و ویژگی های آن اطلاعات مختلفی به ما رسیده است. در بسیاری از نوشته آمده که جنس نخستین ضریح از چوب به همراه تسمه هایی از جنس فلز و پوشش صفحات از طلا و نقره بوده است. همچنین برخی از نویسندگان جنس چوب ضریح را از چوب شمشاد و برخی دیگر نیز از جنس چوب صندل دانسته اند. افزون بر این ها، افرادی از جمله اعتماد السلطنه آن را از جنس نقره و برخی از جنس فولاد روایت کرده اند.
دومین ضریح حرم امام رضا (ع) که با نام ضریح نشان نگین معروف است در سال 1160هجری قمری بر روی مقبره امام رضا نصب گردیده است. در روایات آمده است که این ضریح توسط فرزند رضا قلی میرزا به نام شاهرخ که از نوادگان نادرشاه افشار و شاه سلطان حسین صفوی وقف شده است. مشخصات و ویژگی های کاملی از این ضریح در نوشته های اعتماد السلطنه آمده. کتیبه ای که برای این ضریح قرار گرفته 3 خط نوشته با خط نستعلیق بر روی آن است که نوشته های طلاکوب آن به شرح زیر می باشد:
نیازمند رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملائک پاسبان (سبط) سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسین الموسوی الصفوی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبّه های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید سنه ۱۱۶۰.
در مقابل نیز برخی از نوشته ها اشاره نموده اند که این ضریح توسط نادر شاه افشار ساخته شده و جواهراتی بر روی آن به کار رفته است. در زمان افشاریه تمام این جواهرات و تزئینات ارزنده مورد سرقت قرار گرفتند. در قسمتی از نوشته های اعتماد السلطنه آمده پس از آن که نادر شاه به قتل رسید، جانشینان وی به ضریح حرم مطهر دستبرد زدند. بهبهانی در نوشته های خود آورده که سید محمد مهدی خراسانی به همراه گروهی از مومنان طلا و جواهرات ربوده شده را به این آستان استرداد می دهند. از همین رو برای بار دوم این ضریح مزین به جوهرات خواهد شد. این ضریح در سال 1160 هجری قمری در این آستان نصب شد و تا مدت 73 سال در این حرم قرار داشت و مسلمانان آن را زیارت می کردند.
در رابطه با نام بانی سومین ضریح اطلاع درستی در دست نیست. اما زمان نصب آن به دوره فتحعلی شاه قاجار باز می گردد. دربی بسیار زیبا که برای این ضریح قرار داده شده، تاریخ اهدای آن نیز بر روی آن قرار دارد که در تاریخ 1233 هجری قمری توسط فتحعلی شاه می باشد. در برخی از نوشته ها آمده که ضریح سوم حرم امام رضا در زمان قاجار نصب شده است. در مقابل برخی از نوشته ها تاریخ و نام بانی ضریح را به جای تاریخ و بانی ضریح اشتباه آورده اند. در نوشته اعتماد السلطنه این ضریح بدون کتیبه می باشد. در رابطه با ویژگی های سومین ضریح اطلاعات بیشتری نسبت به ضریح های قبلی وجود دارد که می توان گفت طول ضریح 5 متر، عرض ضریح 3 متر و ارتفاع آن به 2 متر می رسد. این ضریح از جنس چوب بوده و روی آن مشبکی از جنس طلا و روی سقف آن شیروانی چوبی به همراه پوشش طلا در میان شیروانی می باشد.
دو سوی این شیروانی دو قبه جواهرنشان و پوششی با ارزش بر روی آن وجود دارد. در زمان سلطنت محمد شاه قاجار این ضریح مورد تعرض قرار گرفت. در سال 1264 هجری قمری و در پی یاغی گری محمد حسن خان سالار فرزند آصف الدوله، تمام طلاها و نقره هایی که بر روی این ضریح به کار رفته بود را تصرف نمودند. در این میان درب مرصعی که توسط فتحعلی شاه اهدا شده بود نیز جدا گردید و توانست سکه به نام خود بزند. بعد از آن که ناصرالدین شاه به سلطنت رسید، در سال 1268 هجری قمری عملیات تعمیر این ضریح را شروع نمودند. در نهایت ضریح سوم این مکان مقدس به موزه منتقل گردید.
چهارمین ضریحی که برای این مقبره در حرم امام رضا (ع) قرار داده شد به نام شیر و شکر معروف است. این ضریح در سال 1338 هجری شمسی از جنس طلا و نقره ساخته شد. چهارمین ضریح را شخصی به نام ابوالحسن حافظیان ساخته است. در داخل ضریح و بر روی سقف آن دو بیت دیده دیده می شود که از حروف ابجد هستند و در مصراع چهارم آن می توان عدد 1370 هجری قمری را محاسبه کرد. این عدد نشان دهنده تاریخی است که ضریح در این محل نصب شده است. هنگامی که این ضریح نصب شد، شخصی به نام شادمان از نایب التولیه استعفا داد و نایب التولیه جدیدی به نام محمد مهران جایگزین آن گردید.
در نوشته آمده است که صبح روز 8 بهمن سال 1338هجری شمسی پس از آن که حرم را غبار روبی نمودند و سنگ های پای حضرت را تعویض نمودند، ضریح چهارم را با با استفاده از جرثقیل نصب نمودند. در نهایت در تاریخ 14 شعبان سال 1379 هجری قمری مصادف با ولادت امام زمان (عج) و مصادف با روز 22 بهمن سال 1338 هجری شمسی در حرم به روی زائران باز شد و زائران از تمام جهان برای زیارت راهی حرم امام رضا شدند. این ضریح حدود 40 سال در این مکان قرار داشت و پس از سالیان طولانی این ضریح رو به پوسیدگی رفت و استحکام خود را از دست داد. از همین رو ساخت پنجمین ضریح ضروری تلقی گشت.
اکنون به بخش آشنایی با پنجمین ضریح که آخرین ضریح و ضریح کنونی حرم امام رضا (ع) می باشد می رسیم. پنجمین ضریح با نام ضریح سیمین و زرین شناخته می شود که در سال 1372 هجری شمسی کارهای مقدماتی ساخت آن را آغاز نمودند و 7 سال بعد یعنی در سال 1379 هجری شمسی ساخت آن به پایان رسید و آماده نصب گردید. بعد از آن که نیاز به ساخت و نصب پنجمین ضریح احساس شد، استاد محمود فرشچیان خلاقیتی را به کار برد و در سال 1372 هجری شمسی عملیات ساخت ضریح سیمین و زرین آغاز گردید و پس از 7 سال که ضریح آماده شد، مراسم غبار روبی ضریح پیشین انجام گردید و در تاریخ شنبه 21 دی ماه سال 1379 هجری شمسی عملیات نصب آن آغاز گردید و تا روز سه شنبه 16 اسفند ماه سال 1379 هجری شمسی که با عید قربان مصادف بود مراسمی برگزار شد که آیت الله خامنه ای نیز در آن حضور داشت و در حرم امام رضا (ع) با ضریح جدید به روی زائران گشوده شد.
پنجمین ضریح حرم امام رضا (ع) دارای ابعادی برابر با طول 78.4 متر، عرض 73.3 متر و ارتفاع به همراه پایه 96.3 متر می باشد. این ضریح با پوشش از طلا و نقره مزین شده و کتیبه ای بر روی ضریح وجود دارد که دو سوره هل اتی و یس بر روی آن دیده می شود. اعدادی همچون 5، 8 و 14 بر روی این ضریح وجود دارند که عدد 5 آن نشان دهنده 5 تن، عدد 8 آن نشان دهنده هشتمین اختر تابناک و عدد 14 محراب می باشد. در چهار راس این محراب ها نام الله به زیبایی می درخشد. این ضریح که به عنوان آخرین ضریح مجموعه رضوی بوده، نسبت به ضریح قبل دارای ابعاد بزرگتری می باشد. هنر زیبای خاتم کاری به خوبی در قسمت داخلی بدنه ضریح به کار رفته است.
در رابطه با سنگ مزار حضرت امام رضا از زمان های گذشته تا به امروز روایت های زیادی را شنیده ایم. از ابتدا تا کنون سه نوع سنگ مزار بر روی خاک امام رضا نصب شده کرده اند. نخستین سنگ مرقدی که برای حرم امام رضا قرار دادند، سنگی از جنس مرمر و با ابعاد 30 × 40 و قطر 6 سانتی متر بود. این سنگ در زمان ابتدای قرن 6 هجری قمری در حرم امام رضا نصب شد. قدمت این سنگ به زمان سلجوقیان باز می گردد و به عنوان قدیمی ترین و نخستین سنگ مزار ایشان شناخته می شود و دارای اهمیت ویژه ای می باشد. این سنگ در بخش حاشیه خود دارای سه کتیبه و در سطح محراب یک کتیبه دیگر وجود دارد که متونی با خط کوفی شکسته بر روی آن دیده می شود. این سنگ مزار تا زمان صفویان بر روی این سنگ قبر باقی مانده بود و تا زمانی که صندوق قدیمی از جنس نقره را با صندوق جدید طلایی تعویض نمودند، همچنان همان نخستین سنگ مزار بر روی قبر بود.
دومین سنگ مزاری که بر روی این مرقد قرار داده شد، سنگی از جنس مرمر سفید آهکی بود که در سال 1379 هجری قمری نصب گردید. متاسفانه از زمان گذشته تا به امروز اطلاعات زیاد و دقیقی درباره این سنگ قبر وجود ندارد.
در نهایت به سومین سنگ مزار حضرت امام رضا می رسیم که سنگی از جنس مرمر ممتاز و عالی بود و آن را از معدن توران پشت یزد تهیه نمودند. سومین سنگ مزار نیز همزمان با تعویض پنجمین ضریح بود که در سال 1379 هجری قمری نصب شده است. این سنگ مزار دارای ابعادی برابر با 20.2 × 10.1، قطر 1 متر و وزن 3600 کیلوگرم می باشد. همچنین این سنگ به رنگ سبز چمنی می باشد و تا به امروز باقی مانده است. هر کدام از این سنگ مزار هایی را که تعویض می کردند، سنگ مزار پیشین را به موزه آستان مقدس انتقال می دادند.
شاید بارها پیش آمده که نام سرداب حرم مطهر هشتمین امام شیعیان به گوشتان خورده باشد و بر اساس برخی از روایات می دانیم که ضریح نگین نشان بر روی مرقد مطهر حضرت قرار داده شده است. در این بخش سوالاتی پیش می آید که پیکر مطهر حضرت در اگر داخل ضریح نباشد پس کجای حرم قرار دارد. بخشی از حرم به نام زیرزمین وجود دارد که در زیر ضریح ایشان واقع شده است و روایتی وجود دارد که می گویند مرقد امام رضا در زیر این طبقه و بر روی سطحی قرار دارد. اگر می خواهید بدانید که امام رضا دقیقا در کجا به خاک سپرده شده است در این بخش با ما همراه باشید تا بدانیم محل دقیق دفن امام رضا کجاست.
نوشته ای از گذشته به جا مانده که امام رضا پیش از به شهادت رسیدن در محلی که سخنرانی داشته، در رابطه با محل دفن و روش حفر قبر خود به یکی از یاران و خادمان خود که اباصلت نام داشت فرمود: به آن‌ها بگو هفت پله پایین بروند و روی آن ضریحی بگشایند، اگر امتناع ورزیدند بگو به‌اندازه یک متر لحد قرار بدهند، خدا اگر بخواهد آن را وسعت می‌بخشد.
پس از آن که امام رضا به شهادت رسید، مامون دستور داد تا پیکر مطهر ایشان را در آرامگاه هارون الرشید که در سناباد بود دفن کنند. در آن زمان سناباد یکی از روستاهای کوچکی بود که در حاشیه شهر طوس قرار داشت و به لطف خدا پس از دفن حضرت در آن منطقه، کم کم رو به وسعت گذاشت و تا به امروز به یکی از مهمترین شهرهای ایران تبدیل شد و افراد زیادی از سرتاسر جهان برای زیارت حرم امام رضا (ع) راهی این شهر می شوند. همچنین به مرور زمان بنایی که آرامگاه امام رضا در آن قرار داشت از سادگی درآمد و به شکل امروزی رسید. مقبره مطهر حضرت از ابتدا تا به امروز در محلی گود تر از سطح زمین واقع شده بود. این گودال حدود 2 متر پایین تر از سطح زمین می باشد. این بخش گود تر از سطح زمین بر اثر پیشرفت شهر طوس و ساختمان سازی ها، فاصله بیشتری از سطح زمین پیدا کرد و هر چه زمان گذشت و بر اثر مرور زمان، در صحن امام رضا به صورت سرداب درآمد.
محل دفن امام رضا نزدیک به 3 متر در طبقه همکف حرم مطهر امام رضا و زیر ضریح اصلی و در سرداب واقع شده است. کف طبقه همکف حرم کنونی به عنوان سقف این سرداب به شمار می رود. برخی از شواهد گذشته نشان دهنده آن هستند که در قرن 8 هجری قمری درست بعد از محو شدن سنگ قبر هارون، سرداب حرم به وجود آمد. رفته رفته راهرویی را برای دسترسی به مرقد امام رضا از بخش شمال سرداب ساخته شد و بر روی سطح زمین به گونه ای که با دیگر سازه ها هم سطح بود، ضریح را نصب نمودند. اما در رابطه با تاریخ دقیق سرداب حرم مطهر اطلاعاتی درستی در دست نیست. در سال 1311 قبور دیگری که در فاصله نزدیکی از مرقد امام رضا قرار داشتند بر اثر زمان محو شدند و در پی آن شخصی به نام محمد ولی اسدی تصمیم گرفت صندوق چوبی مرقد حضرت را با یک صندوق مرمری دیگر تعویض نماید.
قسمت سرداب حرم امام رضا مرطوب شده و آسیب دیده بود و برای آن هم تصمیم گرفت بخش سرداب را مرمت نماید. حدود 27 سال که گذشت، نوبت آن رسید که ضریح چهارم مرقد را که به نام ضریح شیر و شکر معروف بود نصب نمایند و در پی آن نیز سرداب را برای دومین بار مورد بازسازی قرار دادند. بر اثر این بازسازی، یک راهرو که در سمت مسجد بالا سر قرار داشت بسته شد و در بخش پایین پا دریچه ای کوچک قرار دادند تا از آن طریق به سرداب راه یابد. در سال 1379 هجری شمسی هنگامی که پنجمین ضریح حرم را نصب کردند، همزمان با آن نیز سرداب را برای آخرین بار مورد مرمت قرار دادند. تمام سنگ هایی که برای این مرقد بود را برداشتند و در ادامه بر روی مزار حضرت بتن ریزی را انجام دادند و باعث شد بالا بیاید و به سقف نزدیک شود. ضریح نگین نشان فولادی بر روی این مقبره نصب گردید. در پی آن درب ورودی جدیدی را برای رواق دارالاجابه قرار داده شد و زائران به صورت جداگانه، خانم ها و آقایان، می توانند به سراغ این رواق می روند.
افراد زیادی در بارگاه مطهر رضوی به خاک سپرده شدند که در این میان، افراد مشهور زیادی هستند که در حرم امام رضا به خاک سپرده شده اند. افراد مشهوری که در این حرم دفن شده اند در زمینه های مختلفی از ادبیات، فقه، سیاست و بسیاری علوم دیگر دستی داشتند. برخی از افرادی که در این محل به خاک سپرده شده اند نسبت به دیگران از شهرت بیشتری برخوردار بودند که در این بخش می خواهیم به آشنایی با آن ها بپردازیم:
شاید نام نخودکی برایتان آشنا باشد. حاج حسنعلی اصفهانی ملقب به نخودکی وصیت کرده بود که بعد از مرگش او را در محلی دفن کنند تا زیر پای زائران باشد و هنگامی که زائران برای زیارت آستان قدس رضوی می روند، از روی مزار وی عبور کنند. مقبره ایشان در ضلع شمالی صحن انقلاب و کنار ایوان عباسی قرار دارد. در ادامه برخی افراد مشهور دفن شده در بارگاه مطهر رضوی را به اختصار نام می بریم.
شیخ محمد عارف عباسی ملقب به پیر پالان دوز در حرم امام رضا به خاک سپرده است. وی یکی از عارفان و پیران سلسله ذهبیه بود. قدمت بنای این مقبره به زمان صفویان باز می گردد. بانی این بنا پدر شاه عباس صفوی به نام شاه محمد خدابنده می باشد که آن را در سال 985 هجری قمری بنا نمود. این بنا در ابتدا محل دفن ابونصر عبدالله بن علی سراج طوسی بود که یکی از عارفان سرشناس قران 4 هجری قمری بود. مقبره پیر پالان دوز در بخش ابتدایی خیابان نواب صفوی واقع شده و با توجه به توسعه هایی که در سال هایی اخیر داشته است، یک بار مورد تخریب قرار گرفته و بازسازی آن صورت پذیرفته است. اگر بخواهید در حال حاضر به سراغ این مقبره بروید، مقبره در بخش شمال شرقی حرم رضوی قرار دارد.
ابوعلی فضل بن حسن طبرسی یا شیخ طبرسی که ملقب به امین الاسلام می باشد، در بارگاه مقدس حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شده است. مقبره وی در بخش شمالی بارگاه رضوی واقع شده است. در زمان های گذشته قبرستان هایی در مقابل آستان قدس رضوی قرار داشت که محل دفن شیخ طبرسی نیز در همان قبرستان بود. در سال 1312 هجری شمسی میدان نزدیک به حرم ساخته شد و قبرستان مقابل حرم نیز هموار گردید و قسمتی از آن را به صحن تبدیل کردند و با نام صحن رضوان شناخته شد و آن را با نام باغ رضوان می شناسند. در سال 1370 هجری شمسی بر اثر توسعه و گسترش حریم بارگاه رضوی، باغ رضوی مورد تخریب قرار گرفت. اما مزار شیخ شیخ طبرسی پا بر جا باقی ماند و بنای جدیدی را بر روی آن ساختند.
شیخ المحدثین محمد بن حسن ملقب به شیخ حر عاملی یکی از معروف ترین دانشمندان شیعی و نویسنده کتاب وسائل الشیعه می باشد. وی پس از مرگ در حرم رضوی به خاک سپرده شد. مقبره ایشان در بخش شمال شرقی صحن انقلاب حرم امام رضا (ع) قرار دارد.
یکی از دانشمندان شیعی که در زمان شاه عباس صفوی می زیست، شیخ بهاءالدین محمد عاملی ملقب به شیخ بهایی بود که در حرم رضوی به خاک سپرده شده است. وی در سن 87 سالگی از دنیا رفت. بنای آرامگاه شیخ بهایی در ضلع شمالی صحن امام خمینی در حرم امام رضا (ع) واقع شده و مساحت آن به 102 متر مربع می رسد.
سید جواد خامنه ای یکی از روحانیان و پرهیزگارانی بود که در سال 1313 هجری قمری در نجف چشم به جهان گشود. وی در سن 23 سالگی به مشهد رفت و در حوزه مشهد به عنوان امام جماعت مسجد صدیقی برگزیده شد. آیت الله سید جواد خامنه ای در تاریخ 15 تیر ماه سال 1365 هجری شمسی دار فانی را وداع گفت و پیکر ایشان در حرم مطهر امام رضا (ع) دفن شد.
شیخ هاشم مدرس قزوینی در تاریخ 20 خرداد سال 1270 هجری شمسی در قزوین به دنیا آمد. وی در تاریخ 23 مهر ماه سال 1339 هجری شمسی در مشهد از دنیا رفت و پیکر او را در حرم امام رضا به خاک سپردند.
در بارگاه مطهر رضوی تعداد دو مسجد با نام های مسجد بالا سر و مسجد گوهرشاد وجود دارند. مسجد گوهرشاد و مسجد بالا سر دو مورد از مهمترین مساجد ایران و مشهد به شمار می روند که به لحاظ فرهنگی، تاریخی و مذهبی از اهمیت ویژه ای برخوردارند. در ادامه این بخش می خواهیم با این دو مسجد بیشتر آشنا شویم.
در قرن 9 هجری مسجد گوهرشاد به دستور همسر میرزا شاهرخ تیموری که گوهرشاد نام داشت بنا گردید و بر همین اساس آن را مسجد گوهرشاد نام گذاری کردند و ساخت آن به مدت 12 سال به طول انجامید. قدمت این مسجد با عظمت و با شکوه به دوران تیموریان باز می گردد. این مسجد تاریخی و با شکوه از به لحاظ معماری در دنیا زبان زد بوده و هنر معماری ایرانی را به رخ جهانیان می کشد. هنگامی که به گنبد و گلدسته های این مسجد نگاه می کنید، هنر معماری ایرانیان را در زمان تیموریان را مشاهده خواهید کرد. در معماری این بنا از سبک معماری حجیم سازی به همراه تعداد 4 ایوان بنا گردیده است.
هنرهایی همچون گچ بری، معرق کاری و خطاطی را می توان بر روی دیوارهای مسجد مشاهده نمود. یکی از ایوان ها که ایوان مقصوره نام دارد و در بخش جنوبی مسجد واقع شده و جزء با شکوه و مجلل ترین ایوان های مسجد شناخته می شود. در سمت چپ این ایوان کتیبه بایسنقر قرار گرفته که تاریخ بنای مسجد بر روی آن نوشته شده است. مسجد گوهرشاد به عنوان کهن ترین مسجد شهر مشهد شناخته می شود و مساحت آن به 2 هزار و 855 متر مربع می رسد. این مسجد به همراه 7 شبستان و 4 ایوان در بخش جنوب حرم واقع شده است.
برخی بر این اعتقادند که مسجد گوهرشاد یکی از قدیمی ترین صحن های این حرم بوده و در سال 1084 که زلزله ای در مشهد رخ داد، مورد آسیب های شدیدی قرار گرفت، اما پس از این اتفاق، آن را بازسازی نمودند. اما این پایان ماجرا نیست، مسجد گوهرشاد برای دومین بار در پی حمله روس ها به ایران، در سال 1330 هجری قمری آسیب هایی به آن وارد گردید و برای بار دوم نیز آن را بازسازی و مرمت کردند. جالب است بدانید، امروزه در بخش میانی این مسجد یک حوض آب وجود دارد که در زمان های گذشته، مکانی به جای آن قرار داشت که با نام مسجد پیرزن شناخته می شد.
اما هنگامی که قرار بر ساخت مسجد گوهرشاد گردید، برای تخریب منزلش رضایت نداد و منزل خود را به همراه چاه آب به بارگاه منور رضوی وقف کرد. به همین جهت آن را مسجد پیرزدن نام نهادند که تنها تا سال 1320 هجری شمسی آن را باقی گذاشتند و پس از آن مورد تخریب قرار گرفت و آن را حذف نمودند. در حال حاضر اگر به سراغ این مسجد تاریخی بروید، مشاهده خواهید کرد که تعداد 8 ورودی با ابعاد مختلف برای آن تعبیه شده است. 3 تا از ورودی ها در ضلع شمالی مسجد قرار دارند که توسط آن ها مسجد به حرم می شوند. همچنین 2 ورودی دیگر مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و 2 ورودی دیگر مسجد را به صحن قدس اتصال می دهند. محرابی که داخل ایوان مقصوره قرار گرفته از جنس سنگ مرمری یک دست ساخته شده و بر روی آن حکاکی هایی وجود دارد. در کنار این محراب، منبر صاحب الزمان وجود دارد که از چوب گلابی و گردو ساخته شده است.
از دیگر مساجدی که در حرم امام رضا وجود دارد، مسجد بالا سر حضرت نام دارد که در بخش میانی روضه منوره و رواق دارالسیاده واقع شده و بسیاری از زائران که برای زیارت به حرم مطهر رضوی آمده اند، برای خواندن نماز به این مسجد مراجعه می کنند و به عنوان شلوغ ترین و پر ازدحام ترین مساجد حرم مطهر شناخته می شود. از آنجایی که موقعیت مکانی این مسجد در بخش بالای سر حضرت می باشد، آن را مسجد بالا سر حضرت می نامند. پس از ساخت روضه منوره، نخستین بنایی که در حرم ساخته شد، مسجد بالا سر حضرت می باشد.
این مسجد بسیار قدیمی بوده و قدمت آن به دوران غزنویان باز می گردد. این مسجد به عنوان کوچک ترین مسجد حرم مطهر امام رضا شناخته شده که طول آن 8 متر، عرض آن به 4.5 متر و ارتفاع آن به 10 متر می رسد. برای زینت بخشیدن به این مسجد از سنگ های مرمر و کاشی های شش ضلعی که بر روی آن ها آیاتی از قرآن کریم نوشته شده، استفاده کرده اند. در حال حاضر این مسجد دارای سه ایوان بوده که به ایوان های شمالی، شرقی و غربی تقسیم می شوند. یک محراب در این مسجد قرار داشت که در ضلع جنوبی آن واقع شده بود. در میان سال های 1342 تا 1344 هجری شمسی بازسازی هایی صورت پذیرفت که این محراب را به موزه آستان قدس رضوی انتقال دادند. طاقی مرمری در این مسجد وجود دارد که در قسمت بالای آن دو کتیبه وجود دارد که بر روی یکی از آن کتیبه ها دو بیت وجود دارد که از دعبل خزایی می باشد:
قبران فی طوس خیر الناس کلهم
وقبر شرهم هذا من العبر
لا ینفع الرجس بقرب الزکی
ولا علی الزکی بقرب رجس من ضرر
طبق گزارشی که از تولیت آستان قدس رضوی به دست رسیده است، گزارش شده که سالانه تعداد 30 میلیون زائر داخلی و خارجی برای زیارت به حرم می آیند که در این میان بیشترین تعداد زائران خارجی مربوط به زائران عراقی می باشد. به دلیل زیاد بودن تعداد زائران عراقی، یکی از رواق های بارگاه رضوی را برای برگزاری برنامه های مخصوص به زائران عراقی در نظر گرفته اند. همچنین در ایام خاصی از سال، مانند ولادت ها و شهادت ها، حدود 20 تا 25 درصد بر تعداد زائران این مجموعه مذهبی افزوده می شود.
در این کلانشهر، اقامتگاه های بسیار متنوعی نظیر هتل ها، مهمانپذیرها، خانه ها و… وجود دارند که زائران می توانند از آن ها برای اقامت خود استفاده کنند. از دیگر انواع اقامتگاه هایی که در مشهد وجود دارند و زائران زیادی برای اقامت به سراغ آن ها می روند، مجموعه زائرسرای رضوی است که دارای 6 بلوک به همراه 3 هاستل، نمازخانه و رستوران بوده که در مساحت 35 هکتاری ساخته شده اند. همچنین مجموعه اقامتی دیگری که مربوط به آستان قدس رضوی است، شهرک زائر و زائرسرا بوده که دارای فاصله 2 کیلومتری از از حرم مقدس امام رضا واقع شده است.
در بخش ضلع شمالی بست شیخ حر عاملی و صحن غدیر، مهمان سرای حضرت قرار دارد که زائران زیادی به آن مراجعه می کنند. این مهمان سرا از زمان حکومت صفویان به راه افتاده و آن را مطبخ معموره نامگذاری کرده بودند. این مهمان سرا از بخش های مختلفی تشکیل شده بود. اگر در زمان ظهر به سراغ این مهمان سرا بروید، زائران زیادی را خواهید دید که برای گرفتن غذای نذری صف طولانی کشیده اند. اما لازم به ذکر است که برای استفاده از مهمانسرای حضرت نیازمند داشتن دعوت نامه هستید. آشپزخانه امام رضا جزء بهترین رستوران های مشهد محسوب شده و غذاهای با کیفیتی را به دست زائران برنده شده ی دهد.
اگر شما هم می خواهید میهمان خوان حضرت باشید، بایستی دعوت نامه را برای خود تهیه نمایید. بدین صورت که نرم افزار رضوان را بر روی موبایل خود نصب نموده و یا عدد 3 را به شماره 8800 ارسال نمایید تا در قرعه کشی دعوت نامه مهمان سرای حضرت شرکت نمایید. تعداد افرادی که در این قرعه کشی برنده می شوند، حدود 6 هزار نفر در هر وعده بوده و این مجموعه در هر وعده این تعداد غذا را در اختیار زائران قرار می دهد.
اما این تعداد در ایام خاص افزایش یافته و گاها این تعداد به 70 هزار تا هم می رسد. اگر در ایام خاصی مانند ولادت ها و شهادت ها به این بخش سری بزنید، شاهد افزایش جمعیت زائرانی خواهید بود که برای دریافت نذری از غذای حضرت در قسمت آشپزخانه حرم صف کشیده اند. این بخش از حرم با نام های دیگری همچون کارخانه زواری، مهمان خانه زواری و آشپزخانه حضرتی شناخته می شود. در صورتی که موفق به دریافت غذای حضرت شدید، می توانید به صحن غدیر که مهمانسرای جدید در آن قرار دارد مراجعه کنید.
پیش از آن که امام رضا در این حرم به خاک شپرده شوند، این محل بنایی بسیار ساده و بی آلایش به همراه قبه ای ساده بود. اگر به تاریخچه این حرم با عظمت و با شکوه نگاه بیاندازیمف خواهیم دید که در هر دوره و زمانی از تاریخ، به دلایل مختلفی این بنا را مورد بازسازی و مرمت قرار داده اند. حتی در میان برخی از بازسازی ها بخش هایی به حرم مطهر رضوی اضافه گردیده است. در پی این بازسازی ها، ظرفیت حرم نیز افزایش یافت و در حال حاضر به گونه ای است که به عنوان یکی از گسترده ترین و بزرگ ترین مکان های مذهبی جهان شناخته می شود.
در زمان دیلیمان بود که این بقعه برای نخستین بار مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت و در پی آن، نام مشهدالرضا را برای این مکان مقدس برگزیدند. نخستین بنایی که در حوالی این مکان مقدس ساخته شد، مربوط به دوره سامانیان می باشد. پس از آن که این مکان به مشهدالرضا شهرت پیدا کرد، عوامل مختلفی مانند رطوبت، گذر زمان، حمله ها و لشکرکشی ها و دیگر عوامل طبیعی نظیر زلزله در فرسودگی آن دخیل بودند که باعث شد بعد از مدتی نیاز به بازسازی در آن احساس شود و آن را مورد مرمت و بازسازی قرار دهند.
از جمله خسارت بار ترین اتفاقاتی که در این حرم صورت پذیرفته، زلزله ای است که در سال 1084 هجری قمری رخ داده و تعداد 4 هزار نفر در آن جان خود را از دست داده اند. هر کدام از بازسازی هایی که در مجموعه حرم امام رضا صورت پذیرفت، در دوران مختلفی از تاریخ بوده اند. از آنجایی که تمام این بازسازی ها در یک زمان مشخص انجام نشده اند، نمی توان میزان طلایی که در گنبد طلای امام رضا به کار رفته است را بیان کرد.
همانطور که در بخش پیشین حوادث و رویدادهای مختلفی در حرم امام رضا صورت پذیرفته است، موجب بازسازی های مختلفی در این مجموعه مذهبی گردیده که در این بخش می خواهیم با تمام این حوادث و رویدادها آشنا شویم.
در قرن 4 هجری قمری، سبکتکین دستور داد تا حرم مطهر امام رضا را تخریب نمایند. هنگامی که به تخریب بنا اقدام نمودند، دیوارها و سقف های بنا تخریب گردیدند و موجب شد که هیچ زائری امکان زیارت حرم را نداشته باشد. اما چندی نپایید که سلطان محمود غزنوی، پدر سبکتکین، اقدام به بازسازس حرم نمود. سلطان محمود غزنوی اینگونه بیان می دارد که: پیامبر اکرم را شبی در خواب دیدم که در حال اشاره به گنبد اما رضا بود که ویران شده و از وی سوال پرسیده تا کی چنین خواهد بود؟ پس از این خوابی که دید، تصمیم گرفت یک معمار را به طوس بفرستد و او را مامور بازسازی بنای حرم نماید.
در زمان پادشاهان قاجاری، این حرم را برای دو مرتبه چپاول و غارت نمودند که نخستین مرتبه آن مربوط به سال 1263 هجری قمری می باشد. در این زمان بود که مححمد حسن خان سالار، پسر الله یار خان آصف الدوله استقلال خود را اعلام نمود. در پی آن تمام طلاهایی که در حرم مطهر رضوی به کار برده شده بود را غارت کرده و سکه هایی را به نام خود زد. دومین مرتبه ای که حرم مورد غارت و چپاول قرار گرفت، مربوط به تاریخ محرم ماه سال 1330 هجری قمری می باشد. در این زمان بود که روس ها به ایران حمله کردند و حرم را به توپ بستند.
در این میان عده ای از مردم برای مخالفت با آشوب ها و هرج و مرج های مخالفان مشروطه در صحن حرم امام رضا تحصن کرده بودند و سربازان روس آن ها را به گلوله بستند. این اتفاق به حدود 2 سال به طول انجامید و درست سربازان روس 2 ساعت در حال بمباران در این حرم بودند که در پی آن باعث شد گنبد طلای امام رضا آسیب ببیند و از 18 نقطه گلوله به آن اصابت نماید. پس از آن نظامیان به صورت پایده و سواره به داخل صحن امام رضا حمله کردند و مردم را مورد تیرباران قرار دادند. در این میان بود که تولیت آستان قدس رضوی پرچمی سفید رنگ را بلند کرد تا از روس ها درخواست فرصت کند.
به مدت 4 روز روس ها توانستند، گنجینه ها و آثار ارزشمندی که در حرم مطهر امام رضا وجود داشتند را به غارت ببرند. پس از این حادثه و در سال 1331 هجری قمری، استاندار خراسان اقدام به مرمت و بازسازی بارگاه مطهر رضوی نمود. اثر برخی از گلوله که به ایوان طلای صحن عتیق اصابت کرده بودند، تا به امروز قابل مشاهده هستند.
در سال 1314 هجری شمسی و پس از حمله روس ها باز هم شاهد اتفاقی ناگوار و فجیع در بارگاه مقدس امام رضا رخ داد که این بار مربوط به مسجد گوهرشاد است که با عنوان واقعه مسجد گوهرشاد شناخته می شود. دستور این رویداد را رضا خان صادر نمود بود. این رخداد درست به دنبال اتفاقی بود که مردم به قانون کشف حجاب معترض بودند و به همین خاطر در مسجد گوهرشاد به عنوان اعتراض تجمع نموده بودند. از همین رو در تیر ماه سال 1314 هجری شمسی حکومت قزاقیان تصمیم گرفتند افرادی را که در مسجد گوهرشاد به نشانه اعتراض تجمع کرده بودند را تیرباران کنند و در پی این اتفاق، افراد زیادی به کام مرگ گرفتار و برخی دیگر نیز زخمی و مجروح شدند.
از دیگر رویدادهایی که در مسجد گوهرشاد رخ داده است، می توان به واقعه ای اشاره کرد که در تاریخ 29 آبان ماه سال 1357 هجری شمسی بوده که مربوط به حکومت پهلوی می باشد. در این تاریخ ماموران مسلح حکومت پهلوی برای سرکوب مردم معترض به حرم مطهر و صحن انقلاب رفته و مردم را تیرباران کردند.
یکی دیگر از رویدادهایی که در بارگاه مقدس رضوی رخ داده است، مربوط به بمب گذاری تاریخ 30 خرداد ماه 1373 هجری شمسی می باشد که مصادف با روز عاشورای حسینی بود. در این روز که زائران حرم مطهر امام رضا مشغول عزاداری و نوحه خوانی بودند، در ساعت 14:26 دقیقه بعد از ظهر ناگهان صدایی بسیار مهیب و رعب آور حرم را فرا گرفت که برخواسته از بمبی بود که در نزدیکی ستون بالاسر حضرت و در نزدیکی ضریح جاساز شده بود. بر اثر انفجار شدید بمب، تعداد 27 نفر از زائران امام رضا به شهادت رسیدند و بیش از 300 تن دیگر از زائران مجروح شدند و شیشه های حرم شکستند. همچنین آسیب های دیگری به حرم وارد شد که می توان به تخریب یک دیوار و گنبد، شکسته شدن لوسترهای حرم، آسیب رسیدن به کاشی کاری ها و آینه کاری های حرم اشاره نمود.
در تاریخ 16 فروردین ماه سال 1401 هجری شمسی و مقارن با روز سوم ماه مبارک رمضان سه طلبه در حرم مطهر امام رضا مورد حمله قرار گرفتند و 2 نفر از آن ها به ضرب چاقو کشته شدند. در خبرگزاری های ایران این حمله را به گروه های تکفیری وابسته می دانند.
همانطور که دانستیم، حرم امام رضا بسیار وسیع و بزرگ بوده و علاوه بر صحن ها، رواق ها، ضریح و… بخش غیر زیارتی متعددی در حرم مطهر رضوی وجود دارند. در این بخش از مطلب قصد داریم با سایر بخش های غیر زیارتی حرم امام رضا نظیر موزه ها، کتابخانه و… آشنا شویم.
در صحن کوثر آستان قدس رضوی، موزه ای با عنوان موزه مرکزی حرم مطهر رضوی قرار گرفته که از مهمترین موزه های حرم امام رضا شناخته می شود. موزه مرکزی مشهد مجموعه ای از مهمترین و ارزشمندترین آثار را در خود قرار داده است. این موزه 4 طبقه داشته که در طبقه زیرزمین آن گنجینه تاریخ مشهد و گنجینه سکه ها، در طبقه همکف گنجینه ای از حلزون ها، صدف ها، نرم تنان دریایی و هنرهای تجسمی، طبقه اول گنجینه ای از ساعت و نجوم و در طبقه دوم نیز ظروف و سلاح ها قابل مشاهده هستند. قدمت این موزه به پیش از انقلاب اسلامی باز می گردد. بخشی از این موزه به تاریخ حرم تعلق داشته و ضریح ها قدیمی حرم امام رضا در آن نگهداری می شوند.
آدرس موزه مرکزی حرم مطهر رضوی: حرم مطهر امام رضا، صحن کوثر
در ضلع جنوب شرقی حرم هشتمین امام شیعیان، موزه ای با عنوان گنجینه نفایس جای گرفته که دارای 2 طبقه می باشد. برای دسترسی به گنجینه نفایس می توانید از طریق صحن کوثر اقدام نمایید. طبقه اول این موزه به گنجینه قرآن اختصاص یافته و در آن تعداد 79 قرآن نفیس به همراه آثار ارزشمند دیگری منسوب به امام علی (ع)، امام حسن مجتبی (ع)، امام حسین (ع) امام سجاد (ع) و امام رضا (ع) وجود دارند. علاوه بر موارد ذکر شده، موارد اهدایی از طرف مقام معظم رهبری و مواد اهدایی از طرف استان فشچیان در موزه گنجینه نفایس حرم مطهر رضوی قابل مشاهده هستند.
آدرس موزه گنجینه نفایس حرم مطهر رضوی: حرم امام رضا (ع)، ضلع جنوب شرقی حرم مطهر رضوی
ساختمانی منسوب به موزه فرش آستان قدس رضوی در صحن کوثر قرار دارد که در آن قالی و قالیچه های ارزشمندی به لحاظ تاریخی و هنری وجود دارند. این موزه 3 طبقه داشته و قدمت برخی از فرش ها و قالیچه هایی که در آن وجود دارند به دوران صفوی می رسد و می توانید آن ها را در موزه فرش حرم امام رضا مشاهده کنید. این موزه در زمان های گذشته در ساختمان موزه گنجینه قرآن و نفایس قرار داشت، اما بعدها و در سال 1390 هجری شمسی به صحن کوثر انتقال یافت.
آدرس موزه فرش آستان قدس رضوی: حرم امام رضا، صحن کوثر
در ضلع جنوب غربی حرم هشتمین امام، موزه ای با عنوان موزه مردم شناسی قرار دارد. ساختمانی که امروزه موزه مردم شناسی حرم مطهر رضوی در آن واقع شده، در زمان های گذشته از آن به عنوان گرمابه استفاده می کردند. این بنا در زمان سلطنت شاه عباس صفوی به حرم مطهر رضوی وقف گردید. بنای موزه مردم شناسی درست کنار قبر امیر ملکشاه واقع شده است. برای دسترسی به این موزه می توانید از صحن جامع رضوی اقدام نمایید. در سال 1385 هجری شمسی این بنا مورد بازسازی قرار گرفت و از آن به عنوان موزه استفاده کردند.
آدرس موزه مردم شناسی آستان قدس رضوی: حرم امام رضا، ضلع جنوب غربی حرم
در تاریخ 21 آبان ماه سال 1363 هجری شمسی بخشی غیر زیارتی به حرم مطهر رضوی با عنوان بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی اضافه گردید. هیئت مدیره این بنیاد از اساتید حوزه و دانشگاه ها تشکیل شده است و از مهمترین اهداف آن می توان به انتشارات آثار علمی و اسلامی، جذب و بسیج محققان و علاقه مند به همکاری، وسعت بخشیدن به هنرهای اسلامی و… اشاره نمود.
آدرس بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی: حرم مطهر رضوی، دوربرگردان بست شیخ طبرسی
از جمله فعال ترین کتابخانه های کشور می توان به کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی اشاره کرد که از قدیمی ترین و مشهورترین کتابخانه های ایران به شمار می رود و در حرم مطهر امام رضا واقع شده است. در حال حاضر این کتابخانه در ضلع شمالی بست شیخ طوسی واقع شده و در طول مدت زمان جایگاه آن برای چندین مرتبه تغییر کرده است. بنایی که امروزه کتابخانه آستان قدس رضوی در آن قرار گرفته در سال 1360 هجری شمسی شروع به ساخت آن نمودند و در سال 1372 هجری شمسی ساخت آن پایان یافت و در تاریخ 22 فروردین ماه سال 1374 هجری شمسی به صورت رسمی افتتاح شد.
آدرس کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی: حرم مطهر رضوی، بست شیخ طوسی
از مهمترین بخش های غیر زیارتی حرم مطهر رضوی، دارالشفاء امام رضا می باشد که در ضلع جنوبی دوربرگردان خیابان شیرازی واقع شده است. به دلیل وجود جمعیت زیادی از زائران در حرم امام رضا، وجود یک مرکز پزشکی مجهز بسیار ضروری شمرده شده بود. در این مرکز پزشکی بخش هایی همچون آزمایشگاه، رادیولوژی، داروخانه شبانه روزی، اورژانس و کلینیک های تخصصی وجود دارند که باعث شده از بهترین مراکز پزشکی مشهد به شمار رود. در محوطه حرم نیز تعداد 5 پایگاه فوریت های پزشکی وجود دارند که در صورت احساس نیاز زائران به معاینه، می توانند به سراغ آن ها بروند.
پایگاه های فوریت پزشکی بانوان: گنبد خاتم خانی، رواق دارالحجه
پایگاه های فوریت پزشکی آقایان: صحن گوهرشاد، صحن جمهوری، صحن جامع رضوی
آدرس دارالشفاء امام رضا: ضلع جنوبی دوربرگردان خیابان شیرازی
در سال 1332 هجری شمسی در کنار مسجد گوهرشاد کتابخانه ای با عنوان کتابخانه مسجد گوهرشاد و به همت مرحوم حاج سید سعید طباطبایی نایینی تاسیس شد. در ابتدا حدود 5 هزار جلد کتاب خطی و چاپی وقفی در این کتابخانه وجود داشت، اما امروزه با افزایش تعداد منابع و کتاب های موجود در آن، به یکی از بزرگترین کتابخانه های جهان تبدیل شده است. در ابتدا مکان نخستین این کتابخانه در قسمت بالای کفشداری مسجد بوده و بعد از انقلاب به محل کنونی آن یعنی مابین بست شیخ بهایی و صحن جمهوری اسلامی منتقل شد. این کتابخانه که با عنوان کتابخانه تخصصی اهل بیت شناخته می شود حدود 1200 متر مربع مساحت دارد.
از دیگر بخش های غیرزیارتی می توان به موارد زیر اشاره نمود که برخی از آن ها جزء امکانات رفاهی این مجموعه مذهبی محسوب می شوند.
از زمان های گذشته تا به امروز، بسیاری از افراد هستند که آرزو دارند قبری در این مکان مقدس داشته باشند تا بعد از مرگشان آن ها را در آن به خاک بسپارند. تا کنون افراد زیادی از سرشناسان در این محل به خاک سپرده شده اند و مشهورترین آن ها عبارتند از:
درباره حرم مطهر رضوی روایاتی وجود دارند که برخی از آن ها تجب آور هستند. معمولا همه ما با وجود آن که شاید برای یک یا چندین مرتبه به زیارت حرم مطهر رضوی رفته ایم، اما اطلاعات چندان زیادی در رابطه با امام رضا و حرم مطهر ایشان در دست نداریم. در این بخش می خواهیم با برخی از حقایق و عجایبی درباره حرم مطهر رضوی از گذشته تا به امروز وجود داشته آشنا شویم.
نخستین حقیقتی که می خواهیم آن را توضیح دهیم، تاریخ شهادت امام رضا (ع) می باشد که درباره تاریخ دقیق آن روایت های مختلفی وجود دارند و از اصلی ترین اسرار و عجایب حرم امام رضا محسوب می شود. برخی از منابع حاکی از آن هستند که امام رضا در روز دو شنبه یا جمعه 30 ماه صفر و یا 17 یا 21 ماه مبارک رمضان، یا در هجدهمین روز از ماه جمادی الاول یا بیست و سومین روز از ماه ذی القعده در سال 202 یا 203 یا 206 هجری قمری به شهادت رسیده است. همچنان تاریخ دقیقی در رابطه با شهادت حضرت به دست نیامده، اما در تقویم هجری شمسی تاریخ سی امین روز از ماه صفر تعطیل رسمی می باشد.
امام رضا به دست مامون، فرزند هارون الرشید، در روستایی از شهر نوغان به شهادت رسیده و محلی که ایشان را به خاک سپردند، در ابتدا به این شکل نبوده و رفته رفته به شهر مشهد کنونی تبدیل گردید.
پیکر مطهر حضرت به گونه ای دفن شده که پای حضرت بر بالای سر هارون الرشید قرار دارد.
بعد از آن که هارون الرشید از دنیا رفت، پیکر او را در میان باغی دفن کرد که پس از مدت ها این باغ به نام باغ حمید بن قحبطه نامگذاری شد. بقعه ای برای وی ساخته شد که بر فراز آن گنبدی به صورت نیم دایره قرار گرفت. بعد از حدود 10 سال هنگامی که امام رضا (ع) به دست مامون به شهادت رسید، امام رضا را در همان محل و بالای سر هارون به خاک سپرد.
بر اثر رویداد ها و حوادثی که در منطقه خراسان رخ داده و آسیب هایی که به برخی بناها نظیر بقعه هارونیه وارد شد، برخی از تاریخ نگاران بر این اعتقادند که این بنا ویران شده است.
در زمان غزنویان و به دستور سلطان محمود غزنوی این بقعه بازسازی شد. اما در مقابل نیز برخی از تاریخ نگاران بر این باورند که سلطان محمود غزنوی بناهای دیگری را بازسازی کرده و از آنجایی که این بنا در پی جنگ و حمله ها مورد ویرانی قرار گرفته، این بقعه در برنامه نوسازی و بازسازی فعالیت های وی نبوده است.
اکنون به آشنایی با حقایقی که در رابطه با سنگ مزار این حرم وجود دارد می رسیم؛ نخستین سنگ مزاری که برای مقبره امام رضا قرار داده شد، به قرن 6 هجری قمری باز می گردد. این سنگ مزار از جنس مرمر بوده و طول آن به 40 سانتی متر، عرض آن به 30 سانتی متر و قطر آن نیز به 6 سانتی متر می رسد.
پس از نخستین سنگ، سنگ دیگری که جایگزین آن شد و از جنس مرمر آهکی سفید رنگ و دارای طول 60 سانتی متر و عرض 40 سانتی متر بود. دومین سنگ پس از برداشته شدن در سرداب نگهداری می شود.
همزمان با نصب پنجمین ضریح مرقد امام رضا در سال 1379 هجری شمسی، سنگ مزار آن را نیز تعویض نمودند و سومین سنگ مزار را که از معدن توران پشت یزد آورده شده بود را بر روی مزار قرار دادند. این سنگ مزار به رنگ سبز چمنی، طول 2 متر و 20 سانتی متر، عرض 1 متر و سانتی متر، ضخامت 1 متر و وزدن 3600 کیلوگرم بود. در حال حاضر سومین سنگ مزار در طبقه همکف قرار گرفته است.
بقعه امام رضا در زمانی که عضدالدوله دیلمی بر ایران حکومت می کرد مورد بازسازی قرار گرفت که آن را به سبک معماری آن زمان تعمیر کردند. همچنین بناهای مسکونی در حوالی کاخ حمید بن قحبطه ساختند.
مسجدی به نام مسجد بالاسر که امروزه مشاهده می کنید، به دستور یکی از رجال و دبیران دوران غزنوی که ابوالحسن عراقی نام داشت به عنوان نخستین بنا ساخته شد.
نخستین گنبدی که بر روی این بنا قرار داده شد به دستور سلطان سنجر سلجوقی بود که در قرن 6 هجری شمسی درست زمانی که حرم مورد بازسازی قرار داشت، گنبد نیز بر فراز بنای آن قرار داده شد. در این میان وزیر سلطان سنجر که شرف الدین قمی نام داشت، تلاش های بسیاری در این امر انجام داد. در مقابل نیز برخی از مورخان بر این باورند که دستور ساخت نخستین گنبد حرم را محمد خدابنده داده بود.
در سال 515 هجری قمری حرم امام رضا به دستور امیر عمادالدوله مورد مرمت قرار گرفت. در اوایل قرن 6 هجری ازاره های حرم را توسط زیباترین و بهترین کاشی ها ترکان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر مزین نمودند. این تزئینات تا به امروز باقی مانده و می توانید در صورت زیارت حرم مطهر امام رضا آن ها را مشاهده کنید.
در اوایل قرن 7 هجری قمری زمانی که محمد خواررزمشاه بر ایران حکمرانی می کرد، برای دومین بار ازاره های حرم امام رضا با بهترین کاشی ها که با نام کاشی سنجر شناخته می شدند، مزین گردیدند. در همین حین نیز دو محراب به حرم اضافه شد و تا به امروز این دو محراب در موزه حرم مطهر رضوی قابل مشاهده هستند.
در سال 618 هجری قمری هنگامی که مغول ها به ایران حمله کردند، شهر توس را هدف خود قرار دادند و پس از ویران ساختن توس و کشتن بسیاری از مردم، نوبت به مشهد رسید و خرابی و ویرانی هایی را در مشهد به بار آوردند. بر اساس روایاتی از ابن ابی الحدید در کتاب تاریخ آستان قدس رضوی این گونه آمده است که مغول ها دست به غارت تمام اموال حرم مطهر زدند و خوشبختانه آسیبی به بارگاه نرساندند. اما در مقابل نیز در برخی روایات آمده است که در حمله مغول ها به بارگاه رضوی، ویرانی هایی صورت گرفته است.
نخستین مسجدی که در شهر مشهد بنا گردید، مسجد گوهرشاد بود که به تلاش همسر شاهرخ تیموری که گوهرشادآغا نام داشت ساخته شد. در همین میان نیز شاهرخ تیموری در صدد آن بود که شهر مشهد را آباد سازد. مسجد گوهرشاد به عنوان زیباترین مسجد حرم مطهر رضوی شناخته می شود.
پس از آن که مسجد گوهرشاد در دوران تیموری به مجموعه رضوی اضافه شد، دو رواق دیگر به نام های رواق دارالحفاظ و رواق دارالسیاده نیز در این ساخته شدند. همچنین مدرسه پریزاد و مدرسه دو در، در ضلع غربی دارالسیاده قرار داشتند.
زمانی که حکومت صفویان در ایران فرا رسید، دوران شکوه و عظمت حرم امام رضا بود. همچنین در دوران غزنویان مناره ای که فرمان ساخت آن را ابن معتز، حاکم نیشابور داده بود و نزدیک گنبد قرار داشت، شاه طهماسب نیز در دوران حکومتش دستور بازسازی آن را صادر کرد. در این میان علاوه بر بازسازی، آن را مزین به طلاکاری نمودند. گنبدی که امروزه به زیبایی و با رنگی طلایی و با شکوه می درخشد، در سال 932 هجری قمری مزین به طلا شده بود.
هنگامی که شاه عباس اول در سال 997 هجری قمری به دومین سال سلطنت خود رسید، عبدالله خان ازبک، مشهد را به احاطه خود درآورد. در همان زمان بود آن را مورد هدف گلوله قرار دادند. اما این گلوله به هدف اصابت نکرد و موجب عصبانی شدن وی گردید. بر همین اساس فرمان قتل عام مردم مشهد را صادر نمود. هنگامی که این دستور عملی گردید، بسیاری از مردم در صحن حرم امام رضا جان خود را از دست دادند.
در سال 1009 هجری قمری درست زمانی که اصفهان به عنوان پایتخت ایران شمرده می شد، شاه عباس صفوی به صورت پیاده از اصفهان راهی مشهد شد. بعد از آن که به مشهد رسید، مدتی را در آن شهر اقامت کرد. سپس دستور داد برای بار دیگر کمال الدین محمود یزدی گنبد امام رضا را با خشت هایی از مس و روکش طلا مزین سازد.
در زمان حکومت شاه عباس صفوی تغییرات بسیار چشمگیری در بارگاه مطهر رضوی صورت پذیرفت؛ شاید جالب باشد بدانید لقب مشهدی که امروزه برخی به اشتباه و با لفظ عامیانه آن را مشتی می خوانند، از کجا آمده است. شاه عباس صفوی این نکته را به مردم گفت که هر کس به مشهد سفر کند می تواند لقب مشهدی را همانند لقب حاجی و کربلایی برای خود انتخاب کند. از اقداماتی که شاه عباس صفوی در حرم مطهر رضوی انجام داده است می توان به موارد زیر اشاره نمود:
زلزله ای مهیب در سال 1084 هجری قمری در دوران حکومت شاه سلیمان صفوی رخ داد که باعث شد خشت های طلایی گنبد امام رضا تخریب شوند. بعد از آن شاه سلیمان صفوی دستور بازسازی گنبد را صادر نمود. بعد از به پایان رسیدن بازسازی گنبد، کتیبه ای را بر روی آن قرار دادند. این کتیبه روایت این رویداد را بیان می دارد.
سلطان حسین بایقرا بخش جدیدی را به حرم اضافه کرده بود. این بخش ایوان صحن تیموری بوده و این ایوان در زمان شاه عباس اول و به دستور او توسعه یافت. همچنین در زمان افشاریان، نادرشاه افشار دستور طلاکاری آن را صادر نمود. در این زمان علاوه بر طلاکاری، نقاشی ها و تصاویری که بر روی دیوار های حرم نقش بسته بودند را احیا نمودند. در صحن انقلاب گلدسته ای وجود داشت که به عنوان گلدسته شمالی شناخته می شود و بر روی ایوان عباسی واقع شده بود. این گلدسته به دستور شاه عباس اول ساخته و طلاکاری شد. همچنین از دیگر اقداماتی که در این زمان انجام پذیرفت، طلاکاری ایوان جنوبی صحن عباسی می باشد.
سومین ضریحی که برای حرم امام رضا ساخته شد، در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار بود و همزمان با آن رواق دارالضیافه نیز ساخته شد. در سال 1233 هجری قمری صحن آزادی احداث گردید و ایوان غربی آن را مزین به طلاکاری نمودند.
در سال 1251 هجری قمری در میان صحن آزادی و رواق گنبد حاتم خانی رواقی به نام رواق دارالسعاده ساخته شد. همچنین ساخت و ساز مدرسه علی نقی میرزا نیز در همین زمان صورت پذیرفت.
روسی ها در سال 1330 هجری شمسی به مشهد حمله کردند و حرم مطهر رضوی را به گلوله بستند. در پی حمله روسی ها و به گلوله بستن حرم مطهر امام رضا، گلوله هایی به گنبد طلای امام رضا اصابت کرد. با این که گنبد امام رضا به فرمان والی خراسان که نیرالدوله نام داشت در سال 1331 هجری شمسی مورد مرمت قرار گرفت، اما همچنان تا به امروز جای برخی از گلوله ها بر روی این گنبد طلایی و با شکوه دیده می شوند.
یکی دیگر از حقایق حرم مطهر امام رضا حمله ای تروریستی است که در روز عاشورای سال 1373 هجری شمسی در حرم اتفاق افتاد. در پی این حادثه 26 نفر کشته و حدود 300 نفر مجروح شدند. آسیب هایی که به حرم وارد آمد، اغلب بخش هایی همچون آینه کاری ها و کاشی کاری ها بود. اما بعد از مدتی در حین تعمیراتی که در حرم صورت پذیرفت مورد مرمت قرار گرفتند. بعد از این حادثه بود که خادم هایی را در بخش هایی ورودی مامور کردند تا تمام زائران را بازرسی بدنی کنند تا دیگر حادثه ای در حرم مطهر رضوی و دیگر حرم ها رخ ندهد.
از ابتدا تا به امروز تعداد 5 ضریح برای مقبره امام رضا قرار داده و تعویض نموده اند. نخستین ضریح حرم امام رضا از جنس چوب و مزین به طلا و نقره در سال 957 هجری قمری و در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی بر روی مقبره امام رضا قرار داده شد.
پس از مدتی که نخستین ضریح رو به پوسیدگی و ویرانی گذاشت، در سال 1160 هجری قمری دومین ضریح از جنس فولاد بر روی مزار امام رضا نهاده شد. دومین ضریح هدیه ای از طرف نوه نادرشاه افشار، شاهرخ میرزا بود که با نام نگین نشان شناخته می شد.
سومین ضریح از جنس فولاد در سال 1238 هجری قمری بر روی مزار نصب شد که مزین به ورقه های طلاکوب و طوق های طلای جواهرنشان بود و بر روی آن سوره های یس و هل اتی به خط زیبای ثلث به چشم می خورد.
ضریح چهارم که با نام شیر و شکر شناخته می شد در سال 1338 هجری شمسی برای مزار امام رضا ساخته و نصب گردید. این ضریح در بخش سرداب قرار گرفته است.
پنجمین ضریح طرحی از استاد فرشچیان می باشد که از جنس فولاد و چوب گردو ساخته شد و به عنوان آخرین ضریح حرم امام رضا می باشد که تا به امروز باقی مانده است.
حرم امام رضا (ع) که هشتمین امام شیعیان می باشد، در استان خراسان رضوی و در شهر مشهد مقدس قرار گرفته است. این حرم به قدری وسیع است که برای ورود به آن 4 ورودی تعبیه شده که شامل ورودی باب الرضا و باب الجواد در خیابان امام رضا، ورودی طبرسی در خیابان طبرسی، ورودی شیخ طوسی در خیابان شیرازی و ورودی نواب صفوی در خیابان نواب صفوی می باشد. شهر مشهد نیز که از کلانشهرهای ایران به حساب می آید و به همین جهت مسیرهای دسترسی مختلفی از جمله خودروی شخصی و وسایل نقلیه عمومی برای رسیدن به حرم مطهر وجود دارد که در این بخش با آن ها آشنا می شویم.
اگر قصد دارید با خودروی شخصی به سمت حرم مطهر هشتمین امام شیعیان در مشهد مقدس بروید، خوب است ابتدا بدانید در مسیرهای منتهی به حرم و خیابان های اطراف حرم ترافیک های زیادی وجود دارد. همچنین پیدا کردن جای پارک مناسب به سختی پیدا می شود. حال اگر با تمام این تفاسیر می خواهید به هر دلیل با خودروی شخصی به این مکان مقدس بروید، چندین مسیر دسترسی وجود دارند که برایتان توضیح خواهیم داد.
برای دسترسی به بارگاه متبرکه امام رضا از سمت شمال این شهر می توانید از طریق بلوار طبرسی اقدام نمایید. بلوار طبرسی یکی از بزرگترین بلوارهای شهر مشهد می باشد و از همین رو شما در هر کجای این شهر قرار داشته باشید، می توانید به بلوار طبرسی دسترسی پیدا کنید. هنگامی که به این بلوار رسیدید، به راحتی می تواند شما را به حرم مطهر برساند و از طریق ورودی طبرسی وارد حرم شوید.
اگر موقعیت مکانی شما در شرق مشهد باشد و بخواهید به سمت حرم امام رضا حرکت کنید، می توانید از طریق بلوار وحدت و بلوار مصلی اقدام نمایید. اگر از هر کدام از این بلوارها استفاده کنید، شما را به پنج راه پایین خیابان خواهند رساند. هنگامی که به این خیابان رسیدید وارد خیابان نواب صفوی شده و به سمت زیرگذر حرم مطهر حرکت کنید. از این مسیر به پارکینگ شماره 3 مجموعه حرم دسترسی پیدا خواهید کرد و پس از پارک خودرو در محل مناسب، می توانید از ورودی بست نواب صفوی وارد حرم شوید.
اگر در غرب مشهد قرار داشته باشید و بخواهید با خودروی شخصی به سمت حرم امام رضا حرکت کنید، ابتدا باید خودتان را به میدان شهدا برسانید و از آنجا مسیر خیابان شیرازی را پیش بگیرید. به خیابان شیرازی که رسیدید، تا انتهای خیابان پیش بروید و وارد زیرگذر حرم مطهر شوید. پس از پارک کردن خودرو در محل مناسبی از پارکینگ می توانید از درب ورودی بست شیخ طوسی وارد حرم امام رضا شوید.
اگر در بخش جنوب شهر مشهد قرار داشته باشید و بخواهید با خودروی شخصی به سمت حرم امام هشتم حرکت کنید، می توانید خود را به بلوار امام رضا یا میدان بسیج برسانید. لذا از طریق بلوارهای خرمشهر، جمهوری، فدائیان اسلام و کلانتری می توانید به بلوار امام رضا دست یابید. هنگامی که به بلوار امام رضا رسیدید مسیر میدان بیت المقدس را پیش بگیرید. با رسیدن به این میدان وارد زیرگذر حرم خواهید شد و از طریق ورودی باب الرضا وارد حرم شوید.
یکی از بهترین اقدامات شهداری مشهد احداث خط مترو در این کلانشهر بود. شما با استفاده از خط دو مترو مشهد می توانید به 4 سمت شمال، شرق، جنوب و غرب این شهر به راحتی دسترسی پیدا کنید. اگر در سمت شمال مشهد قرار داشته باشید از طریق ایستگاه شهید مفتح، از طرف شرق ایستگاه شهدا، از طرف غرب ایستگاه هفده شهریور و از جنوب از ایستگاه بسیج به حرم مطهر دسترسی پیدا می کنید.
اگر در میان وسایل نقلیه عمومی مشهد، اتوبوس را انتخاب کردید، می توانید از اتوبوس های بی آر تی مشهد استفاده کنید. با استفاده از اتوبوس بی آر تی می توانید تنها با فاصله یک خیابان به حرم امام رضا برسید. اما مسیر جنوبی اتوبوس بی آر تی شما را تا یکی از صحن های حرم مطهر می رساند. برای این منظور در ایستگاه بسیج از اتوبوس بی آر تی پیاده شوید و سوار اتوبوس های بلوار امام رضا شوید تا به راحتی بتوانید به حرم مطهر امام رضا برسید.
آدرس حرم امام رضا (ع): استان خراسان رضوی، شهر مشهد، خیابان امام رضا
شهر مشهد مقدس علاوه بر حرم مطهر امام رضا، دارای جاذبه های دیدنی و گردشگری متنوعی می باشد که گردشگران را ملزم می سازد تا چند روزی را در این شهر بمانند و به بازدید از آن ها بپردازند. از همین رو به دنبال اقامتگاهی هستند تا بتوانند زمان سفر خود را در آن به اقامت بپردازند. اغلب گردشگران ترجیحشان برای اقامت در مشهد، محلی نزدیک حرم می باشد که بتوانند به راحتی به حرم امام رضا دسترسی داشته باشند. انواع خانه ها، هتل ها، هتل آپارتمان ها، سوئیت ها و… با انواع امکانات و قیمت ها در حوالی حرم وجود دارند که اغلب گردشگران با هر سلیقه و بودجه ای می توانند از آن ها بهره مند شوند. یکی از انواع اقامتگاه ها که از قیمت اجاره مناسبی برخوردارند، خانه های مبله در اطراف حرم هستند. چنان چه قصد اجاره خانه مبله در مشهد را داشته باشید، می توانید با بهترین قیمت و امکانات در وبسایت لوکس ویلا گزینه مورد نظر خود را پیدا و برای خود رزرو نمایید.
حرم امام رضا در استان خراسان رضوی، شهر مشهد و بلوار امام رضا قرار گرفته است.
مساحت کل حرم امام رضا بالغ بر 1 میلیون متر مربع می باشد.
حرم امام رضا تعداد 27 رواق را در خود جای داده است.
مراسم عقد نوعروسان و تازه دامادها در رواق شیخ طوسی برگزار می شود.
تعداد 9 صحن با نام های صحن آزادی یا صحن نو، صحن انقلاب اسلامی یا صحن کهنه یا صحن عتیق، صحن قدس، صحن جمهوری اسلامی، صحن کوثر، صحن غدیر، صحن هدایت، صحن جامع رضوی و صحن بعثت در حرم امام رضا قرار دارند.
[html_block id=”71058″]
استان خراسان رضوی، شهر مشهد، خیابان امام رضا
رایگان
ساعات بازدید از این جاذبه
شنبه
24 ساعتهیکشنبه
24 ساعتهدوشنبه
24 ساعتهسهشنبه
24 ساعتهچهارشنبه
24 ساعتهپنجشنبه
24 ساعتهجمعه
24 ساعته
