خانه موتمن الاطبا

خانه موتمن الاطبا یکی از آثار زیبا و به یادماندنی عصر قاجار است که به پزشک شخصی ناصرالدین شاه تعلق داشت. خانه موتمن الاطبا در زمان خود یکی از بهترین و مجلل ترین منازل کشور بود که سه طبقه داشت. این خانه لوکیشن چندین فیلم و سریال ایرانی از جمله سریال شهرزاد و نیز فیلم خانه پدری بوده است.

معرفی خانه موتمن الاطبا

خانه موتمن الاطبا که منزل شخصی وی بود در محله پامنار تهران واقع شده است و اکنون به عنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره 3104 به ثبت رسیده است. خانه موتمن الاطبا در سال 1262 خورشیدی به مساحت 800 متر مربع ساخته شد و نمونه ای منحصر به فرد در بافت معماری ایران به حساب می آید. ایوان و ستون های این خانه نشانه های اسلوب معماری زمان خود را به خوبی بروز می دهند. از این خانه به عنوان لوکیشن چندین فیلم و سریال استفاده کرده اند. خانه آقا هاشم در سریال شهرزاد و لوکیشن خانه پدری کیانوش عیاری، همان جا بوده است. زمان ثبت این خانه در فهرست آثار ملی ایران، نوه موتمن الاطبا حضور داشت و برای این اتفاق رضایت داد.

استاد موتمن (نوه موتمن الاطبا) در خصوص واکنش شاه قاجار به ساخت این خانه در زمان خودش گفته است: یکی از جاسوسان و ماموران مخفی ناصرالدین شاه به اطلاع وی رسانده بود که موتمن الاطبا خانه ای سه طبقه ساخته که بسیار فاخر و مجلل می باشد. البته که وی درست می گفت و خانه موتمن الاطبا در زمان خودش یکی از مجلل ترین و بهترین منازل تهران به حساب می آمد. زمانی که وی به نزد ناصرالدین شاه شرفیاب شده بود، شخص شاه در مورد منزلش از وی پرس و جو کرده و نسبت به سه طبقه بودن خانه اش واکنش نشان داده بود.

تاریخچه خانه موتمن الاطبا

خاندان موتمن الاطبا چیزی در حدود 200 سال در خانه موتمن الاطبا که بر طبق نقشه ای که مهندس عبدالغفار از تهران کشیده از سال 1270 به همین نام بوده زندگی کردند. جد خاندان موتمن الاطبا وابسته به خاندان زندیه بوده است و به خاطر کینه شتری آغامحمد خان قاجار از خاندان زندیه به قتل رسید. یکی از اعضای این خاندان، قصیده ای در مدح فتحعلی شاه قاجار سرود تا ارتباطشان با این خاندان بهتر شود. سرانجام پدربزرگ وی که پزشک مخصوص ناصرالدین شاه شده بود، در حدود 130 سال پیش، تصمیم گرفت که خانه ای را که در آن سکونت داشتتند، ویران کند و منزلی نو در جای همان ساختمان بسازد. این خاندان تا سال ها در آن خانه، اقامت داشتند تا سال 1379 به ثبت ملی رسید.

پس از فوت نوه موتمن الاطبا، این خانه توسط فردی با نام خانوادگی موسوی خریداری می شود و از آن پس به عنوان لوکیشن فیلم و سریال ها مورد استفاده قرار می گیرد. این خانه در گذشته بخش های بیشتری نسبت به امروز از جمله باغچه ای وسیع، خانه ای در ضلع غربی و حمامی خصوصی در ضلع جنوب غربی دارا بوده که متاسفانه از بین رفته اند. در آن زمان اکثر مردم از حمام عمومی استفاده می کردند اما این پزشک درباری ترجیح داد که خود و خانواده اش از حمام خصوصی استفاده کنند. شخصیت موتمن الاطبا، بسیار تحسین برانگیز بوده و نوه اش نیز بسیار قابل ستایش است. در ادامه این یادداشت، بیوگرافی مختصری از این پدر بزرگ و نوه آورده می شود که خواندنش خالی از لطف نیست. با ما همراه باشید.

موتمن الاطبا که بود؟

میرزا زین العابدین خان دنبلی ضرابی که ناصرالدین شاه لقب موتمن الاطبا را به وی داده بود و اکنون خانه اش با نام خانه موتمن الاطبا شناخته می شد، پزشک مخصوص پادشاه و نخستین فارغ التحصیل مدرسه دارالفنون با رتبه ممتاز و از پزشکان سرشناس و نام آور ایران به شمار می رود. او که مهارت بسیار بالایی در زمینه دانش طب و پزشکی داشت، در امر عمل جراحی به درجه ای از زبردستی رسیده بود که همه او را می شناختند. از او مقالات و کتاب های زیادی برجای مانده است. او علاوه بر پزشکی دستی بر ادبیات داشت و به فردوسی و شاهنامه اش علاقه خاصی نشان می داد.

محسن روستائی در کتاب تاریخ طب و طبابت درایران نوشته است که مطب موتمن الاطبا به عنوان یکی از مطب های چهارگانه پزشکی به حساب می آمده است. مطب وی را به عنوان یکی از مکاتب اربعه نیز می شناسند. این مکاتب نتیجه تعلیمات مدرسه دارالفنون بودند و پدیده مهمی در زمینه پزشکی عصر قجر بودند. در آن زمان اکثر افرادی که ادعای درمانگری داشتند حاضر به تحصیل در مدرسه و آموختن علم پزشکی نبودند و طبابت را به صورت سنتی انجام می دادند و در زمان موتمن الاطبا تنها چهار پزشک تحصیل کرده وجود داشت. او در سال 1287 خورشیدی دارفانی را وداع گفت در حالی که تنها یک فرزند از خود به نام حسینقلی خان برجای نهاده بود.

درباره نوه استاد موتمن الاطبا

استاد زین العابدین موتمن نوه موتمن الاطبا و وارث خانه موتمن الاطبا در سال 1293 خورشیدی در همان منزل به دنیا آمد، دیپلمش را در دبیرستان البرز (کالج امریکایی هایی سابق) گرفت. او از همان اوایل جوانی به تدریس علاقمند بود. استاد زین العابدین موتمن، بسیار به ادبیات پارسی علاقمند بود م در 18 سالگی اش نظریه ای را مطرح کرد مبنی بر از بین رفتن ادبیات فارسی در عصر صفوی که با مخالفت استادیدش یعنی بدیع الزمان فروزانفر و نیزملک الشعرای بهار مواجه شد. اما بعدها دکتر فروزانفر و احسان یارشاطر نظریه وی را تایید کردند. استاد موتمن همسر و برزندی نداشت و به محافظت از منزل اجدادی خود یعنی خانه موتمن الاطبا می پرداخت.

او به غیر از ادبیات به سفر نیز بسیار علاقمند بود و مسافرت هایش را از 16 سالگی آغاز کرد. او نویسنده یک کتاب ده جلدی در خصوص زندگی حسن صباح می باشد. او نوازنده ای چیره دست بود و با ردیف موسیقی ایرانی آشنایی کاملی داشت. او استاد ادبیات فارسی دانشگاه تهران بود و شاگردان مشهور و بزرگی را تربیت نمود. او سرانجام در 91 سالگی بدون برجای گذاردن هیچ فرزندی از خود، رخت از جهان بربست و به این ترتیب هیچ بازمانده ای از خاندان موتمن الاطبا باقی نماند. او تا اواخر عمرش در همان خانه موتمن الاطبا سکونت داشت و به خوبی از آن منزل مراقبت به عمل می آورد تا گزند روزگار، آن را از بین نبرد.

خلاصه کتاب میرزا زین العابدین موتمن الاطبا حکیم دربار ناصری

محسن روستایی در کتای میرزا زین العابدین موتمن الاطبا  حکیم دربار ناصری به شرح زندگی این پزشک پرداخته است. در ادامه یادداشت نگاهی به بخش هایی از این کتاب خواهیم داشت:

محسن روستایی موتمن الاطبا را سرسلسله خاندان موتمن دانسته که در کوچه حمام کاشانی ها به دنیا آمده است. پدر وی یکی از مستوفیان دربار و دستگاه دیوان محمد شاه قاجار بوده و از همان کودکی در جهت آموزش علمی وی تلاش بسیار کرده بود. او به مرور زمان به علم طب و پزشکی اشتیاق نشان داد و در مدرسه دارالفنون در این رشته تحصیلش را آغاز کرد. او در 30 سالگی از رشته طب، فارغ التحصیل گردید و مهر مدرک پزشکی اش با تصدیق حکیم لوزان خورده است. او در دوران تحصیلش بسیار خوش درخشید و تحسین همگان را برانگیخت. او به عنوان طبیب مخصوص دارالادویه کرمانشاه برگزیده و به آن ولایت مهاجرت کرد و تنها یک بار در سال با اجازه عمادالدوله حاکم ولایت کرمانشاهان برای سرزدن به همسر و خانواده اش به تهران می آمد.

او خیلی زود به وضعیت نا به سامان مردم کرمانشاه پی برد. موتمن الاطبا پس از مدتی به خرم آباد و استان لرستان رفت. آنجا نیز وضعیت به حدی بد بود که نتوانست طاقت بیاورد و نامه ای نوشت و تقاضای بازگشت کرد و پس از چند سال دوری و تحمل رنج و مشقت به نزد خانواده اش در تهران بازگشت. او به مرور در علم طب، پیشرفته های بسیار کرد و مهارتش به حدی رسید که پادشاه ایران درمان سوگلی اش انیس الدوله را به او سپرد و او با عمل جراحی ماهرانه جان سوگلی ناصرالدین شاه را نجات داد. او از آن پس از مقربان دربار ناصری گشت و مقام و منزلت بسیار یافت.در همین زمان بود که او خانه موتمن الاطبا را ساخت.

بانی خانه موتمن الاطبا در سومین سفر ناصرالدین شاه به فرنگستان، با او همراهی می کند و در زمان بازگشت آن ها به ایران بسیاری از بیماری هایی که همراهان سفر به آن دچار شده بودند را درمان می کند. او حتی در چند عمل جراحی سنگ ها کلیه چند تن از همراهان شاه را خارج می نماید. بنا به دلایلی نامعلوم به طرز عجیبی در دوران قاجار بیماری سنگ مثانه و سنگ کلیه در ایران رواج پیدا کرده بود. دکتر موتمن الاطبا همانطور که هوشمندی اش را در طراحی خانه موتمن الاطبا نشانه داده بود در درمان این بیماری نیز، نهایت زیرکی و تلاشش را به کار بست و جان افراد بسیار زیادی را نجات داد.  او در طول یک سال طبق گفته مورخان چیزی حدود 33 سنگ مثانه را از طریق عمل جراحی از بدن افراد مختلف خارج کرد، که با توجه به امکاناتی درمانی آن زمان در ایران رکورد قابل توجهی به حساب می آید.

بنا بر نوشته برخی از اسناد، شخص موتمن الاطبا بسیار شیرین سخن و بذله گو بود و چندین تن از درباریان نزدیک به شخص ناصرالدین شاه شیفته همین خصلت او شده بودند. او بر ادبیات نیز دستی داشت و با ملک الشعرای صبا نیز رابطه خوبی برقرار ساخته بود. نوه اش نیز راه او را در پاسداشت ادبیات پارسی ادامه داد. موتمن الاطبا در 80 سالگی و در سال 1326، پس از گذاشتن بیشتر سال های عمرش در راه درمان بیماران، جان به جان آفرین تسلیم کرد. آخرین مطلبی که در خصوص سازنده خانه موتمن الاطبا باید آورده شود، تشکیل مکاتب چهارگانه ای طب می باشد. در زمانی که از سوی دولت ناصری و قاجار به طب توجه چندانی نمی شد، مطب چهار نفر از پزشکان حاذق و ماهر که سعی در آموزش طبابت به جوانانی را داشتند که با وجود ادعای پزشکی حاضر به پذیرش رنج تحصیل در مدرسه پزشکی نبودند. بنابراین مطب آن چهار طبیب تبدیل به مکتب و آموزشگاه پزشکی شد.

(در این مطب جملات اصلی متن کتاب نیامده، بلکه نگارنده این یادداشت با ساده و خلاصه سازی جملات مطالب را منتقل کرده است.)

پلان و معماری خانه موتمن الاطبا

خانه موتمن الاطبا در کوچه موتمن الاطبا به مساحت 800 متر مربع و در سه طبقه ساخته شده که برخی از قسمت های آن از بین رفته اند. این کوچه در محله پامنار امروزی با شکل و شمایلی متفاوت و به دور از خاطرات تاریخی آن به نام کوچه نوری زاده نامگذاری شده است. در طبقه اول و دوم این بنا تزئینات گچبری نسبتا ساده ای دیده می شود که در کنار آن ها قاب در و پنجره هایی به رنگ آبی فیروزه ای با شیشه های رنگی دیده می شود. در حیاط این خانه دو حوض فیروزه ای با چهار باغچه وجود دارد و دورتادور حیاط را اتاق هایی در بر گرفته اند. درهایی این اتاق ها دارای طاق هلالی هستند. هم اکنون سقف اتاق های حیاط عایق شده اند. این خانه نیز مانند تمامی خانه های مهم عصر قاجار دارای دو بخش اندرونی و بیرونی می باشد.

یکی از طبقات این خانه که تابستان نشین آن به حساب می آید در زیرزمین واقع شده و دارای پنجره هایی از جنس سرامیک و به حالت مشبک است. شبکه های این پنجره های غیرقابل بازشدن، به صورت چلیپا می باشند و نور و هوا از روزن آن ها عبور می کرده است. البته شیشه هایی از داخل درون آن ها تعبیه شده که برخی از آن ها رنگی هستند و نشانگر علاقه دیرین ایرانیان به نورهای رنگینی می باشد که از خورشید، ساطع می شوند و پس از عبور از آن شیشه ها به رنگ های مختلف در می آیند. ستون های طبقه هم کف، آجری اند و بافت ساده ای دارند. اما در عوض سقف زیرزمین بافت آجری بسیار زیبا و چشمگیری دارد. یک گچبری ویژه به صورت کتیبه ای بدون نوشته بالای یکی از سردرهای خانه موتمن الاطبا رخ می نمایاند.

یکی از ویژگی های این خانه، وجود پنجره های بیضی شکل بسیار کوچک با شیشه های رنگی است که دارای مقطع ضربدری هستند. یک شومینه نما با نقوش انتزاعی متاثر از هنر اروپایی در میان خانه به خوبی خودش را نشان می دهد و تبدیل به یک عنصر زینتی جذاب گردیده است. موتمن الاطبا همراه ناصرالدین شاه در سفر سوم به فرنگستان رفته بود و احتمالا از هنر غرب تاثیر پذیرفته بود. سادگی عجیبی در دیوارهای عاری از تزئینات خانه موتمن الاطبا به چشم می خورد. آشپزخانه این بنا نیز در زیر زمین واقع شده و حالتی بسیار ساده و معمولی دارد. تنها طاق های بسیار کوچکی که احتمالا محل نگهداری مواد غذایی و ظروف بوده اند در آن به چشم می خورد و جلب توجه می کند. به در ورودی این خانه یک حفاظ نرده ای اضافه شده است. پلاک خانه موتمن الاطبا 13 می باشد.

ضبط فیلم و سریال در خانه موتمن الاطبا: از شهرزاد تا خانه پدری

این خانه ویژگی هایی دارد که نظر کارگردانان را به خود جلب نموده و برای ضبط پلان هایی که مربوط به دوران پهلوی اول و اواخر قاجار باشد از آن استفاده نموده اند. اولین فیلمی که در این خانه ساخته شد، فیلم خانه پدری بود که سال های توقیف بود و سرانجام در سال 1398 اکران گردید. در دقایق ابتدایی نسخه اصلاح شده این فیلم، صحنه های فرار دختری از دست پدرش را می بینیم که به خاطر عقاید سنتی اش، مجبور به قتل فرزندش می شود برای این کار از پسرش کمک می گیرد و سپس جسد را در زیر زمین آن خانه دفن می کنند. بیشتر سکانس های این فیلم در حیاط و زیرزمین خانه ضبط شده است به غیر از یکی از سکانس هایی که مربوط به مراسم ختم پدراست که طبقه اول نیز نشان داده می شود.

در سریال شهرزاد نیز از این خانه به عنوان یکی از لوکیشن ها استفاده می شود. این خانه، نشان دهنده منزل هاشم خان، پدر فرهاد نامزد شهرزاد است. صحنه های خاطره انگیز و جالبی از گریه های فرهاد در تنهایی و خلوتش در زیر زمین این خانه فیلمبرداری شده است. شهرزاد پس از طلاق از قباد و ازدواج با فرهاد به این خانه می آید و به همین خاطر تعداد سکانس هایی که در این لوکیشن ضبط می شود افزایش می یابد. اکثر مردم یکی از سکانس های ماندگار این سریال که در آن شهرزاد، به خانه آمد و خاک باغچه را بر سرش می ریزد و خبر مرگ هاشم خان را می آورد به یاد می آورند. به طور قطع به زودی سریال و فیلم های بیشتری در این خانه ساخته خواهند شد.

مکان های دیدنی اطراف خانه موتمن الاطبا

تهران به عنوان شهری که سه دوره پایتخت ایران بوده است دارای جاذبه های گردشگری فراوانی است. برای معرفی مکان های دیدنی تهران که در اطراف خانه موتمن الاطبا قرار دارند نیاز به مقاله ای بسیار طولانی می باشد که در این یادداشت نمی گنجد. ما در اینجا تنها به معرفی چند مورد از آن ها می پردازیم.

خانه موزه شهید مدرس: این بنای تاریخی بسیار زیبا، علاوه بر دارا بودن ارزش های معماری و هنری دارای ابعاد تاریخی نیز می باشد. در حیاط این خانه جایی را مشابه مجلس شورای ملی بازسازی نموده اند. این خانه بخش های مختلف و زیبایی دارد که نباید دیدن آن ها را از دست داد. فاصله خانه موزه مدرس با خانه موتمن الاطبا حدود 850 متر می باشد و با 11 دقیقه پیاده روی می شود به آن جا رسید.

امامزاده یحیی: این مکان مذهبی تاریخی نیز در محله اصیل عودلاجان قرار دارد و در فاصله یک کیلومتری کوچه موتمن الاطبا واقع شده است که با 11 دقیقه پیاده روی می توان به آنجا رسید و علاوه بر زیارت از جاذبه های تاریخی و هنری این بنا نیز بهره مند شد.

سردر باغ ملی: این سردر تاریخی متعلق به دوران قاجار و پهلوی می باشد و برای رسیدن به آن کافی است در ایستگاه متروی امام خمینی پیاده شوید. از سردر باغ ملی تا خانه موتمن  الاطبا چیزی حدود 9/1 کیلومتر فاصله وجود دارد که با 20 دقیقه پیاده روی و یا هشت دقیقه رانندگی می توان به آن جا رسید.

محله عودلاجان: عودلاجان که تلفظ خلاصه شده ای از کلمه “او دراجین” به معنای جایی که از آن آب می توان برداشت کرد است. این محله دربردارنده تعداد زیادی از خانه ها و اماکن تاریخی تهران است و یک از قدیمی ترین و اصلی ترین محلات پایتخت ایران به حساب می آید. قطعا این محله با داشتن جاذبه های فراوان ارزش آن را دارد که چند ساعت از یک روز را به بازدید از آن و گردش در مناطق مختلفش اختصاص داد.

ساعت بازدید و قیمت بلیط ورودی خانه موتمن الاطبا

امکان بازدید از خانه موتمن الاطبا از سال 1398 مهیا شد. پس از شیوع کرونا و لزوم سخت گیری های مرتبط با پروتکل های بهداشتی، برای بازدید نیاز است که به طور اختصاصی آن هم در زمانی که گردانندگان این منزل در صفحه اینستاگرامشان رسما اعلام کنند، با انجام هماهنگی های لازم، بازدید صورت بگیرد. بنابراین قیمت بلیط و ساعت بازدید به طور رسمی برای این بنا وجود ندارد. البته عده زیادی نسبت به این شرایط معترض و برخی دیگر نیز راضی هستند و منصفانه و منطقی می دانند. یک اتفاق خوب در خصوص این بنا آن است که شما هنگام بازدید از آن می توانید لباس های قاجاری و یا لباس های سریال شهرزاد را بپوشید و با آن ها عکس بگیرید.

آدرس خانه موتمن الاطبا و مسیر دسترسی به آن

عودلاجان را شاید بتوان قدیمی ترین محله تهران و یکی از پنج محله مهم آن دانست. این محله دارای خانه ها و بناهایی متعلق به دوران پهلوی و قاجار می باشد. از آن جایی که این محله به دربار پادشاهان قاجار نزدیک بوده است بسیاری از بناهای مهم آن دوران در آنجا ساخته شده بودند. موتمن الاطبا نیز همین محله را برای بنای منزلش انتخاب نمود.در شرق خیابان پامنار، خیابان نوری زاده این خانه تاریخی واقع شده است. برای رفتن به خانه موتمن الاطبا لازم است که ابتدا به میدان بهارستان بروید. برای رسیدن به میدان بهارستان ایستگاه مترو وجود دارد. از میدان بهارستان وارد خیابان سینا و سپس امیرکبیر شوید تا به پامنار برسید. از خیابان پامنار که به سمت پایین بروید، خیلی زود مسجد کاشانی و بن بست موتمن الاطبا را خواهید دید.

آدرس خانه موتمن الاطبا: تهران، میدان بهارستان،خیابان ابن‌سینا، خیابان امیرکبیر غربی، خیابان پامنار (محله عودلاجان)، رو‌به‌روی مسجد کاشانی، بن‌بست موتمن الاطبا، انتهای بن‌بست، خانه موتمن الاطبا