سردر باغ ملی تهران

ساخت سردر باغ ملی تهران، پیش از شروع جنگ دوم جهانی به وسیله جعفرخان کاشانی و با همکاری و مساعدت آلمانی ها انجام شد و معماران معروف آن دوره از جمله استاد کریم منیژه برای ساخت ستون ها، استاد اسماعیلی برای انجام سفت کاری ها، استاد خاک نگار مقدم برای ساخت کاشی ها و استاد حسین کاشی پز برای کاشی کاری های این اثر، جعفرخان کاشانی را همراهی کردند. سردر باغ ملی تهران در سال 1376 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. اکنون یکی از نمادهای شهر تهران است. این بنا در ضلع شمالی خیابان امام خمینی (سپه سالار پیشین)، در ضلع شرقی وزارت امور خارجه و در ضلع غربی موزه پست و تلگراف قرار دارد. سردر باغ ملی تهران، پیش از زمان میدان مشق دروازه ای زیبا پیدار کرد با یک درب دو لنگه و دو طاق نمای مسدود که به صورت پخ بود، در ضلع جنوب شرقی میدان یعنی در شرق دروازه و سردر کنونی ایجاد گردید که به سردر ناصری معروف شد و در برخی مواقع، ناصرالدین شاه از بالای آن به تماشای مشق نظامیان مشغول می شد.

معرفی سردرباغ ملی تهران

سردر باغ ملی تهران در میان خیابان شلوغ و پرترافیک امام خمینی، با زیبایی هر چه تمام می درخشد. این سردر تاریخی، متعلق به دوران قاجار می باشد و پیش از ساخت برج آزادی، نماد تهران به حساب می آمده است. سردر باغ ملی تهران خوشبختانه تاکنون سالم مانده و با معماری خاص و کاشی کاری چشم نواز، نظر بسیاری از گردشگران را به خود جلب می کند. قدمت سردر باغ ملی تهران نسبت به پارک ملی، قدمت بیشتری دارد.در زمان فتحعلی شاه قاجار دروازه برای ورود به میدان مشق تهران ساخته شد. این دروازه در آن دوران با نام دروازه میدان مشق شناخته می شد. این میدان که یکی از بزرگترین میدان های تهران در دوره قاجاریه بود در اختیار قشون پادشاه قرار داشت. چند سال پس از ساخت دروازه میدان مشق، تصمیم گرفته شد تا نخستین باغ ملی برای عموم مردم ساخته شود.

از آن جایی که زمین های میدان مشق برای احداث این بنا انتخاب شدند، نام این دروازه به سردر باغ ملی تغییر پیدا کرد. پس از چند سال باغ ملی که در دوران قاجار ساخته شده بود از بین رفت ولی در اطراف این سردر، اماکن عمومی مختلفی از جمله ساختمان وزارت خارجه، موزه ملی و موزه ایران باستان و نیز کتابخانه ملی ساخته شد. به همین دلیل، پس از نابودی باغ ملی نام سردر باغ ملی تغییر نکرد. البته میدان مشق نیز چیزی باقی نمانده است.

پلان سردر باغ ملی تهران

سردر باغ ملی را می توان به عنوان لبه ای دید که هیاهوی شهری و اتوموبیل ها در یک سو و باغ و درختان ان در سوی دیگر آن قرار می گیرند. انگار سردر باغ ملی دیواری است پشت به سوی ازدحام و هیاهوی ماشینی شهر و رو به سوی باغ. در ساخت سردر باغ ملی، عناصر معماری ایرانی و اروپایی در هم آمیختند و این بنا با کمک معماران آلمانی ساخته شده است. در پی گسترش ارتباطات خارجی خصوصا با اروپا، نوعی شیفتگی به معماری فرنگی در بین بعضی از گروه ها و قشرهای جامعه به خصوص درباریان و بعضی از اشراف و ثروتمندان و ایرانیان تحصیل کرده در خارج پدید آمد که بر اساس آن طراحی بعضی از بناها از جمله سردر باغ ملی تهران با تاثیرپذیری از خصوصیات معماری اروپایی در کنار معماری سنتی ایران به کار گرفته می شدند.

به همین خاطر نوعی معماری تلفیقی پدید آمد که در نمونه های مختلف آن، نسبت های گوناگونی از ترکیب عناصر، طرح ها و نقوش ایرانی و اروپایی را می توان مشاهده کرد. به دلیل تاثیرگذاری معماری اروپا (معماری مدرن) در این عصر، تاثیر تزئینات سبک غربی نیز در آثار این دوره مشاهده می شود. از این جهت در تزئینات آجری بنای سردر باغ ملی تهران با دو نوع تزئینات رو به رو هستیم: تزئینات آجری با طرح سنتی ایرانی و نیز تزئینات آجری به شیوه معماری اروپایی.

البته الهام گیری از تخت جمشید و معماری دوره هخامنشی اتفاقی بود که در معماری دوره پهلوی اول و زمان ساخت سردر باغ ملی تهران، در ساختار بناها رخ داد. استفاده از نقوش و تزئینات باستانی تا حدودی حاصل تجارب باستان شناسانه متخصصان خارجی در ایران بود. سردر باغ ملی تهران، با ستون هایی تزئین شده است که حاصل الگوبرداری از نقش برجسته های تخت جمشید بودند. در این زمان برای نخستین بار، توجه به میراث باستانی، باستان شناسان ایرانی و غیرایرانی توانستند بیش از هر زمان دیگری دستاوردها و نتیجه مطالعات خود را مستقیم و غیرمستقیم در خدمت معماری قرار دهند. البته نادیده نمی توان گرفت که دروازه های مرتفع ورودی سردر باغ ملی تهران، متاثر از نگاه به معماری دوره قدرت گرایی آلمان و آغاز قرن بیستم (دوره نئوکلاسیسم) و نیز نگاه به عظمت و قدرت باستان گرایانه ایران کهن می باشد, نهایتا آن چه که در پلان سردر باغ ملی تهران می توان دید، گرایش به اقتدار و عظمت نمایی است.

تاریخچه سردر باغ ملی تهران

در زمان فتحعلی شاه قاجار میدانی برای تمرینات نظامی قشون ساخته شد و یک ساختمان مرکزی در میان آن احداث گردید. در حقیقت نام این مکان برگرفته از واژه  فرانسوی “مارش” می باشد اما به مرور زمان در زبان فارسی تبدیل به مشق گردید. این میدان با گذشت زمان، دچار تحولات اساسی گشت و ساختمان ها و عمارت های مختلفی را از دوران قاجار تا کنون در خود جای داده است. بعد از بزرگ شدن تهران در ناصرالدین شاه، شاه قسمتی از زمین بالای میدان مشق را به هیات آمریکایی مبلغان دین مسیحیت بخشید که کلیسای انجیلی را در آن احداث کردند. در این میدان سردری با نام سردر ناصری (سردر باغ ملی کنونی) نیز قرار داشت. پس از دوره قاجاریه و با شروع سلسله پهلوی که توسعه شهری با جایگزینی الگوهای شهرسازی غربی همراه بود، نظم محله ای شهر سنتی را به هم ریخت و شکل های جدید فضایی و کالبدی به وجود آمد.

در دوران وزارت جنگی رضا خان در سال 1301 خورشیدی در ورودی میدان مشق، سردری که به رسم آن زمان دارای نقاره خانه نیز بود ساخته شد. سردر جدید در واقع جایگزین سردر قدیمی میدان مشق شده بود و رو به میدان توپخانه قرار داشت. در دو طرف این سردر (سردر باغ ملی فعلی) دو اتاقک نگهبانی وجود داشته که این دو اتاقک احتمالا به علت ساخت بنای ساختمان پست در ضلع شرقی و ساختمان کمپانی نفت ایران و انگلیس در ضلع غربی، تخریب شده است.

ساخت باغ ملی و سردر باغ ملی تهران

معمار سردر باغ ملی، استاد جعفر خان معمار باشی است. سردر جدیدی که در زمان رضا خان ساخته شد در حکم یادبود فتح تهران در کوتای سوم اسفند 1299 خورشیدی توسط رضا خان بوده که این امر از کاشی کاری سردر باغ ملی قابل تشخیص است. در سال 1307 در غرب میدان مشق، فضای سبزی به نام باغ ملی که در واقع نخستین پارک عمومی ایران بود، احداث شد و دروازه جدید به نام سردر باغ ملی تهران معروف شد. با وجود آن که باغ ملی بعدها به طور کامل تخریب شد، اما این دروازه برجای ماند و همچنان با نام سردر باغ ملی تهران شناخته می شود. کاشی کاری بنا در تاریخ 1340 هجری قمری و کتیبه فلزی آن تاریخ 1341 را نشان می دهد. در واقع سردر جدید باغ ملی در سال 1340 ساخته و کاشی کاری و دروازه های آن در سال 1341 ریخته گری شان به اتمام رسیده است.

دروازه سردر باغ ملی هر چند که با تصویر کردن مسلسل و تسلیحات سنگین نظامی و اونیفرم های قزاقی، کاشی کاری تزئینی دروازه، حال و هوایی معاصر پیدا کرده ولی مضمون دفاع سربازان از دروازه شهر، مضمونی سنتی می باشد. باغ ملی در مدت کوتاهی به خاطر پر بودن از گل و گیاهان و چراغ های متعدد در شب، به شدت مورد استقبال اهالی تهران قرار گرفته بود. از سال 1312 به بعد بناهای کاخ وزارت امور خارجه، موزه ملی ایران و کتابخانه ملی در محل باغ احداث گردیدند و در سال های بعد نیز موزه دوران اسلامی (موزه مردم شناسی) و کتابخانه و موزه ملی ملک به آن ها اضافه شد و به این ترتیب، محوطه خالی باغ ملی با این ساختمان ها به اشغال درآمد.

معماری سردر باغ ملی تهران

سردر باغ ملی تهران با دستور مستقیم رضا خان و با معماری استاد جعفرخان کاشانی و کمک آلمانی ها ساخته شد. این سردر در جانب شرقی سر در قبلی و با همان ابعاد و شکل ظاهری ساخته شد و پس از آن سردر قبلی تخریب گردید. سردر باغ ملی تهران دارای یک گذرگاه بزرگ از میان و دو پیاده رو در طرفین است. این بنا با آمیزه ای از سبک معماری ایرانی_ اروپایی به ویژه در کاشی کاری ها و کلاه فرنگی طراحی شده است. پی این بنا و پایه و شال ستون های هشت گانه آن و ساق ستون ها آجری است. سردر باغ ملی تهران، یک دروازه سواره رو و دو در برای گذر پیاده در دو سوی آن دارد. در ساخت این درها از مواد چدنی استفاده شده است. سازنده این دو در استاد محمدعلی کرمانی در قورخانه تهران، می باشد. در بخش بالایی بنای سردر باغ ملی تهران، جایگاه دیده بانی، نقاره زنی و گذر نیروهای نظامی طراحی شده است.

در نمای بیرونی سردر باغ ملی تهران از هشت ستون به صورت جفت در کنار هم قرار گرفته اند. این بنای تاریخی دارای سه ورودی می باشد این ستون ها به اندازه یک قطر ستون نسبت به یکدیگر، عقب نشینی کرده اند. یعنی در کناره های هر کدام از این سه ورودی، چهار ستون وجود دارد که دو ستون از آن ها، عقبت تر قرار گرفته اند. این مساله موجب ایجاد سایه روشن های خاص و بسیار زیادی بر روی سردر باغ ملی تهران شده است. طول سردر باغ ملی تهران حدود 27 متر می باشد. یک اتاق بسیار زیبا و جالب در بالای در ورودی وسط این بنای تاریخی به صورت کلاه فرنگی ساخته شده که در آن می توان نشانه های معماری روسیه را دید. زیرا سقف آن به حالت شیروانی ساخته شده است. این اتاقک پنجره هایی با طاق هلالی دارد که به سوی باغ ملی گشوده می دشند. هدف از ساخت این اتاقک ایجاد نقاره خانه ای بوده تا مردم از طریق شیپوری که در آن نواخته می شده، از طلوع غروب خورشید با خبر شوند.

دروازه های سردر باغ ملی تهران

این بنا دارای سه دروازه ورودی است. دروازه اصلی و بزرگتر، یک در ورودی دو لنگه است که به صورت دو لنگه در آهنی و طرح های برنز کاری شده شامل طرح های گل و مرغ و اژدها و سیمرغ، اسلیمی و ختایی، شیر و خورشید و سرشیر مشبک کاری شده است. در بالای درهای ورودی نیز طرح های طبل، پری، تاج، تبرزین، شمشیر، نیزه، شیپور، توپ و گلوله به چشم می خورد.

کاشی کاری سردر باغ ملی تهران

در دوران پهلوی اول، کاشی کاری منقوش به چهره افرادی با پوشش لباس فرم نظامی گری در سردر باغ ملی تهران، پدیده ای نو در زمینه کاشی کاری هفت رنگ به حساب می آمد. هنرمند کاشی کار دوره پهلوی اول میراث دار اصول دوران زند و قاجار بوده و با الهام از نقوش کاشی در سردر باغ ملی تهران، هنری را که سینه به سینه از استاد به شاگرد منتقل شده را بر کاشی نقش می کرده است. نقوش گیاهی به کار رفته در حاشیه ها و قاب کاشی ها به شکل های گل و مرغ، گل و بوته، اسلیمی و ختایی، و لچک و ترنج مشاهده می شود. آن چه ویژگی اصلی و متمایز کاشی های سردر باغ ملی به حساب می آید استفاده از رنگ های گرم تنوع رنگی، کنتراست تیرگی و روشنی، کنتراست رنگ های مکمل و هارمونی رنگی است. در اینحا از رنگ سیاه برای دورگیری حاشیه ها و یا ترنج وها و در موارد اندکی برای رنگ آمیزی سطوح استفاده شده است.

نقوش کاشی های بالای سردر باغ ملی تهران، بسیار متنوع می باشند. زیرا در آن ها از خشن ترین و حماسی ترین نقوش از جمله تفنگ شصت تیر، گلوله، مسلسل، رضا شاه، توپ، پلنگ و … تا نقوش زیبا و لطیف اسلیمی و ختایی، پرچم سه رنگ ایران، دو فرشته پیروزی و آیات قرآن و اسامی ائمه دیده می شود. بر روی کتیبه نمای بیرونی، سروده هایی از ندیم الملک دیده می شود. کاشی کاری های این بنا با نقش دو شیر که تاجی را در میان گرفته اند، پلنگ، شیر و خورشید و مسلسل طراحی شده بود که نقش شیر و خورشید پس از انقلاب اسلامی از میان نقوش کاشی ها زدوده شد. در کاشی کاری های این بنا عناصری برای یادبود کودتای سوم اسفند و فتح تهران به دست رضا خان وجود دارد که از آن میان می توان تخریب برج و بارو با گلوله های توپ، رضا شاه در حال تیراندازی و دو فرشته پیروزی را نام برد. در تمامی نقوش به کار رفته در سردر باغ ملی تهران، اصل تقارن رعایت شده است. نقش شیر به صورتی قرار گرفته که از سرباز بالاتر و لی از شخصیت شاه پایین تر باشد.

تصویر سرباز بر سردر باغ ملی تهران

نقش سرباز در سردر باغ ملی تهران قابل مشاهده است و با توجه اینکه نقوش انسانی تا پیش از آن به ندرت در کاشی کاری دیده می شد به همین جهت می توان ان را به نوعی سنت شکنی دانست. در دوره قاجار ترسیم سربازان مسلح و آماده از جمله نقوش مرسوم در کاشی های سردر بوده است. این نقوش اغلب به صورت دو تایی ترسیم می شده اند و هدف از ترسیم آن ها نشان دادن ابهت دولت و آمادگی نیروهای نظامی بوده است. از طرفی دیگر، کاشی کاران با ایجاد این نقوش می خواستند این پیام را برسانند که سربازان حکومت با آماده جان نثاری برای شاه و وطن هستند.

نقش تاج شاهی و پرچم بر کاشی های سردر باغ ملی تهران

تاج به عنوان نماد شاهی و پرچم به عنوان نماد ملیت و استقلال کشور، یکی از عناصر شاخص در کاشی کاری های سردر باغ ملی است. این نقوش در میان منظره نگاری ها جای گرفته اند. منظره نگاری یا ترسیم یک منظره مشخص در یک قاب از جمله هنرهایی است که در دوره قاجار پس از اختراع عکاسی و ورود کارت پستال های اروپایی به ایران وارد نگاره های ایران شد. این سبک کاشی نگاری در بخش های مختلف کاشی های سردر باغ ملی تهران دیده می شود.

جاذبه های گردشگری اطراف سردر باغ ملی تهران

همان طور که اشاره شد سردر باغ ملی تهران، در ابتدا سردر ورودی میدان مشق بوده که در اطراف آن چند بنای مهم ملی که اکنون از جمله جاذبه های گردشگری به حساب می آیند ساخته شده است. میدان مشق در گذشته به خیابان علاءالدوله که امروزه با نام فردوسی شناخته می شود، از ضلع غربی به خیابان سی تیر که در گذشته به نام قوام السلطنه بوده، از شمال به خیابان سرهنگ سخایی و از جنوب نیز به خیابان سپه و یا همان خیابان باغشاه که امروزه با نام خیابان امام خمینی شناخته می شود، می رسد. در ادامه به معرفی جاذبه های گردشگری اطراف سردر باغ ملی تهران می پردازیم.

موزه ملی ایران: در فاصله بسیار کمی از سردر باغ ملی تهران، موزه ملی واقع شده که در آن می توانید گنجینه بزرگی از شاخص ترین آثار تاریخی ایران را مشاهده نمایید. آثار موزه ملی ایران به دو دسته دوران باستان و پس از اسلام، تقسیم می شوند.

موزه عبرت: اگر 400 متر پیاده روی کنید به راحتی می توانید به موزه عبرت به عنوان یکی از ترسناک ترین موزه های سیاسی جهان برسید.

موزه استاد صنعتی: این موزه نیز در فاصله بسیار کمی از سردر باغ ملی تهران قرار دارد و با حدود 350 متر پیاده روی می توانید به آن برسید.

موزه ارتباطات: موزه ارتباطات که با نام موزه پست و تلگراف نیز شناخته می شود از جمله بناهای تاریخی مجاور باغ ملی می باشد که در همان دوران نیز ساخته شده است.

بازدید از سردر باغ ملی تهران

اولین نکته در خصوص زمان بازدید از سردر باغ ملی تهران آن است که باید ترافیک این محدوده از شهر در نظر گرفته شود. بهتر است زمانی بروید که نگران شلوغی مسیر برای بازگشت تان نشوید. اما در خصوص بهترین ساعات بازدید از این بنای تاریخی باید گفت، اگر دوربین حرفه ای که بتوان نور آن را تنظیم کرد ندارید بهتر است در روز به بازدید بروید، تا با خیال راحت بتوانید از جاذبه های معماری آن عکاسی نمایید. البته در ساختما سردر باغ ملی تهران نورپردازی های صورت گرفته که در شب جلوه گر می شوند. برای گردش در فضای سردر باغ ملی، محدودیت ساعت و روز وجود ندارد. بازدید از سردر باغ ملی تهران، نیاز به بلیت ورودی ندارد.

آدرس سردر باغ ملی تهران کجاست و مسیر دسترسی به آن

در فاصله کمی از میدان توپخانه در خیابان امام خمینی در سمت راست وزارت امور خارجه و در سمت چپ اداره پست، سردر باغ ملی واقع شده است. از آن جایی که ترافیک این خیابان به شدت زیاد و سرسام آور می باشد بهتر است با مترو به آن جا بروید. با استفاده از خط یک مترو (خط تجریش به کهریزک) و یا خط دو (خط فرهنگسرای خاوران به صادقیه) خود را به ایستگاه امام خمینی برسانید و از آن جا پیاده به سمت غرب بروید، پنج دقیقه بعد سردر باغ ملی را خواهید دید. البته اتوبوس های پایانه فیاض بخش و قورخانه نیز می توانند شما را به مقصد برسانند.

آدرس سردر باغ ملی: استان تهران، شهر تهران، خیابان امام خمینی