برج گنبد قابوس

برج گنبد قابوس که بیشتر با نام برج گنبد کاووس شناخته می شود، مهم ترین و خاص ترین جاذبه دیدنی است که در شهر گنبد کاووس و حتی استان زیبا و سرسبز گلستان می توانید بازدید کنید. افراد بسیاری هستند که نمی دانند برج گنبد قابوس چیست و کجا قرار دارد در حالیکه اینجا توریستی ترین جاذبه دیدنی در استان گلستان به شمار میرود و چون در سطح جهانی هم مطرح است، بیشتر گردشگرانش هم توریست های خارجی تشکیل می دهند. برج گنبد قابوس جاذبه ای است که هر ایرانی به حضورش در این سرزمین افتخار می کند.

تاریخچه برج گنبد قابوس

قدمت برج گنبد قابوس به سال 375 هجری قمری برمیگردد یعنی نزدیک به 1100 سال پیش. این بنا گفته می شود بین سال های 375 تا 402 هجری قمری ساخته شده و لازم به ذکر است در آن زمان، سلسله آل زیار بر این سرزمین حاکم بود و شخصی با نام قابوس بن وشمگیر، پادشاهی حکومت را برعهده داشت. البته اگر می خواهید بیشتر بدانید، قابوس بن وشمگیر چهارمین پادشاه سلسله آل زیار بود که بار علمی بالایی داشت و مردم احترام ویژه ای برای این پادشاه داشتند بطوریکه دو توانست دو دوره پادشاهی سرزمین را بر عهده داشته باشد و همچنین، لقب او نیز شمس المعالی بوده.

در آن سال ها که برج گنبد قابوس ساخته شد، یک شهری بود با نام شهر باستانی جرجان و تصمیم گرفته شد که برج گنبد قابوس هم در این شهر ساخته شود چون شهر باستانی جرجان به لطف جاهای دیدنی و تاریخی بسیار بار ارزشی که در آن سال ها داشت، به مرکز هنر و دانش ایران تبدیل شده بود و حضور برج گنبد قابوس در این شهر، ارزش شهر و خود گنبد را دوچندان می کرد. این برج برای مدت زیادی به یک بنای باارزش و فوق العاده در این شهر تبدیل شده بود تا اینکه قرن چهارده میلادی فرا رسید و حمله مغول ها به ایران آغاز شد. به لطف مغول ها، تمام شهر باستانی جرجان به یک ویرانه تبدیل شد اما خوشبختانه مغول ها هیچ آسیب جدی به برج گنبد قابوس وارد نکرده بودند و تنها اثر تاریخی به جا مانده از شهر باستانی جرجان همین برج گنبد قابوس بود.

بالای هزار سال از عمر این بنای تاریخی می گذرد و حتی اگر مغول ها آسیبی وارد نکرده بودند، طبیعت اثرش را روی تخریب این برج گذاشت و جاهایی همچون سردر ورودی، ظاهر کلی بنا، پایه ها و غیره به لطف باران، باد و آفتابی که در این هزار سال بود آسیب های جزئی به این بنا وارد کردند اما چون برج گنبد قابوس با یک معماری و مهندسی خاصی ساخته شده بود خوب توانست در برابر این عوامل پایدار بماند. تا سال 1304 هجری شمسی، برج گنبد قابوس آسیب هایی همچون ایجاد حفره هایی به عمق 2.5 متر و کنده شدن برخی از آجر های آن به لطف گردشگران بی رحم که به دنبال گنج بودند، سرخ شدن آجر های بدنه به لطف تابش آفتاب در هزار سال گذشته و فرسایش هایی به لطف باد و باران در برخی از قسمت های مختلف را به خود دیده بود تا اینکه در آن سال اولین مرمت و بازسازی خود را با توجه به طراحی قدیمی اش دید.

البته سال 1304 هجری شمسی تنها دفعه مرمت و بازسازی برج گنبد قابوس نبود و چون این بنا ارزش تاریخی بسیار بالایی داشت، یک بار در سال 1309، یکبار دیگر در سال 1310، 7 سال بعد و در سال 1317 و سال 1319 مرمت و بازسازی شد و آخرین بازسازی های این بنای تاریخی با ارزش در سال های 1340 و 1341 هجری شمسی رخ داد. برج گنبد قابوس در دی ماه سال 1310 هجری شمسی، 86امین اثر تاریخی ایران بود که در فهرست آثار تاریخی کشور قرار گرفته و این برج آنقدری ارزش تاریخی در سطح جهانی داشت که سازمان یونسکو هم تصمیم گرفت این اثر ایرانی را در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دهد.

برج گنبد قابوس کجاست؟

برج گنبد قابوس یا برج گنبد کاووس همانطور که از نامش پیداست، در شهر زیبا و دوست داشتنی گنبد کاووس قرار دارد و حتی جزء خاص ترین و پربازیدترین جاهای دیدنی گنبد کاووس هم به شمار میرود. اگر سفری به گنبد کاووس داشتید و بین جاهای دیدنی این شهر می خواستید از برج گنبد کاووس بازدید کنید، برای دسترسی به این جاذبه کافیست وارد بلوار امام خمینی شوید. بلوار امام خمینی بلوار اصلی گنبد کاووس است که این شهر را به دو بخش غربی و شرقی تقسیم می کند. در قسمت شمالی گنبد کاووس و بلوار امام خمینی شمالی، مابین دو میدان فراغی و انقلاب یا مرکزی، یک باغ بزرگی واقع شده با نام باغ ملی که بنای تاریخی برج گنبد قابوس هم در آنجا قرار دارد.

بازدید از برج گنبد قابوس کمتر از یک ساعت زمان می برد و پیشنهاد می کنیم در کنار برج گنبد قابوس، از جاهای دیدنی و طبیعت زیبای واقع در باغ ملی هم بازدید کنید. همچنین دسترسی به این جاذبه تاریخی بخاطر اینکه در بلوار اصلی شهر قرار دارد بسیار آسان است ولی اگر با خودروی شخصی هستید، بالا و پایین باغ ملی دو خیابان جمهوری و قابوس قرار دارد که می توانید در آنجا به دنبال جای پارک باشید.

معرفی برج گنبد قابوس

این برج ها گردشگران با نام برج ترین ها بین جاهای دیدنی تاریخی می دانند. برج گنبد قابوس تماماً از آجر ساخته شده و بلندترین برج آجری ایران محسوب می شود. از طرفی، چون توانسته در این هزار سال دوام بیاورد، به عنوان بلندترین برج آجری جهان هم شناخته می شود. از سوی دیگر، در آن سال که علم چندان پیشرفت نکرده بود و امکانات هم محدود بود، مهندسی که برای ساخت این برج با همچین ارتفاعی استفاده شده بود عجیب بود برای همین، تاریخ دانان برج گنبد قابوس را با نام بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر هم می شناسند.

برج گنبد قابوس 72 متر ارتفاع دارد و تماماً از آجر و ملات ساروج ساخته شده. دو تا دور این برج کتیبه ای به خط کوفی مشاهده می شود و ترجمه این متن بدین صورت است: “به نام خداوند بخشنده مهربان، این است کاخ با شکوه امیر شمسالمعالی پسر امیرکاووس فرزند وشمگیر که در دورن زندگی خود فرمان داد به ساخت آن در سال 397 هجری قمری و به سال 375 هجری شمسی”.

این برج کاربرد خاصی ندارد و تاکنون کسی نتوانسته اثبات کند کاربرد این برج برای چی بوده اما در خصوص معماری برج گنبد قابوس، مرحوم محمد کریم پیرنیا که بخاطر ت ألیف کتاب های مختلف در خصوص معماری ایرانی، او را پدر معماری سنتی ایرانی می دانند، معماری برج گنبد قابوس ترکیبی از مهماری خراسانی و رازی است چون برج گنبد قابوس در نزدیکی استان خراسان واقع شده و از طرفی، آن زمان اوایل دوران معماری رازی بوده و آثاری از این معماری هم در برج گنبد قابوس مشاهده می شود. برج گنبد کاووس ساختی مسجدی مانند به همراه شبستان، چهال ستونی بود در کنار قوس های بیضی شکل دارد که درواقع همان معماری خراسانی است.

برج گنبد کاووس ظاهری استوانه مانند دارد بطوریکه علاوه بر استفاده از بهترین مواد اولیه یعنی آجر های باکیفیت، این بنای تاریخی هرچقدر بالاتر می رود، قطر آن کم می شود تا در نهایت به گنبدی زیبا در بالای برج ختم می شود. به لطف معماری زیبایی که دارد، اگر از بالا به برج گنبد کاووس نگاه کنیم این برج را شبیه ستاره ای میبینیم که ده پر دارد. لازم به ذکر است برخلاف بسیاری از بناهای تاریخی که بیش از هزار سال از عمر آن ها می گذرد، برای ساخت برج گنبد کاووس از چوب استفاده نشده است. در آن دوران، چوب یکی از مواد اصلی برای ساخت یک بنا بود حال می خواست یک خانه باشد یا یک برج اما در عوض، چون قرار بود برج گنبد کاووس برای سال های زیادی دوام بیاورد، بجای چوب از خاک متراکم شده استفاده شد و این خاک هم به صورت مارپیچ دور تا دور بنا را احاطه کرده.

پیش تر اشاره کردیم که برای ساخت برج گنبد کاووس فقط از آجر و ملات ساروج استفاده شده اما چه نوع آجری استفاده شده که اینقدر دوام دارد؟ آجر های برج گنبد قابوس به آجر های قرمز معروف هستند. آجر های پخته که بانام آجر های ریشه دارد شناخته می شوند و این آجر ها در ابتدا قرمز رنگ هستند و به مرور و طی سال ها، زمانی که آفتاب به آن ها می تابد رنگشان به زرد مایل به طلایی تغییر پیدا می کند. این آجر ها را برای همه جای برج گنبد کاووس استفاده کرده اند بجز گنبد آن. آجر هایی که برای ساخت گنبد برج استفاده شده با نام آجر های کفشکی شناخته می شود و از نظر ظاهر، صاف تر و یکدست تر از سایر آجر ها هستند.

اما در کنار آجر ها، از ملات ساروج هم برای ساخت بنا اسفاده شده. ملات ساروج هم ترکیبی کمی متفاوت نسبت به سایر ملات های دیگر دارد و از موادی همچون ماسه بادی، رس، آهک و گیاه به دست می آید البته نوع گیاه هم در مقاومت این ملات تاثیر بالایی دارد. جالب است بدانید ملات ساروج استفاده شده برای ساخت برج گنبد قابوس با دقت بالایی بین آجر ها قرار داده شده بطوریکه ضخامت آن در همه جا 2 سانت است و در برخی از نقاط برج به 4 سانت می رسد و هیچ فضای خالی بین آجر ها مشاهده نمی شود البته در گذشته های دور، گلوله توپ های روسی طی جنگ هایی که رخ داده بود آسیب هایی به این برج وارد کرده بود و روزنه هایی به وجود آمد و همان سال ها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و بهترین مواد جایگزین شدند.

قسمت های برج گنبد قابوس

در ظاهر شاید برج گنبد قابوس یک برج استوانه شکل با معماری جالب باشد اما این برج از بخش های مختلفی تشکیل شده که بد نیست بدانید.

پای بست

پای بست همان پایه آجری برج گنبد کاووس است که نزدیک به 15 متر ارتفاع دارد و مهم ترین بخش برج را شامل می شود. برای ساخت همین پای بست از بهترین آجر و ملات ساروج استفاده شده که به لطف آن، بیش از هزار سال است که دوام آورده. پای بست که ظاهری سرداب شکل دارد، حتی در برابر زلزله های بیش از 6 ریشتری که رخ داده همچنان استحکام خود را حفظ کرده اما زمانی که به اطراف برج نگاه می کنید، سوراخ ها و بخش های حفر شده ای را میبینید که این حفره ها توسط انسان هایی به وجود آمده که به دنبال گنج در زیر برج گنبد قابوس بوده اند.

بدنه برج گنبد کاووس

بین گنبد برج و پای بست، بدنه برج نام دارد. اینم بخش که گرد هم هست 27 متر ارتفاع دارد. دور تا دور بدنه برج گنبد کاووس پره های مثلثی شکل مشاهده می شود که تعداد آن ها به 10 عدد می رسد. فاصله این پره ها از یکدیگر نزدیک به 1.3 متر است و ظاهر جذابی را به برج داده اند. همچنین این پره ها از ابتدای بدنه شروع می شوند و تا زیر گنبد ادامه دارند.

گنبد مخروطی برج گنبد کاووس

در نهایت هم به بالاتری قسمت برج گنبد قابوس می رسیم که گنبد نام دارد. بالاتر گفتیم که برای ساخت این گنبد از آجر هایی معروف به آجر های کفشکی استفاده شده و چون صاف تر و یکدست تر هستند، متوجه می شوید که ظاهر گنبد با سایر جاهای برج متفاوت است. این گنبد خودش 18 متر ارتفاع دارد از دو بخش تشکیل شده و بدون هیچ واسطه ای روی بدنه قرار دارد. بخش اول که گنبد درونی نام دارد، با آجر های معمولی ساخته شده و ظاهری تخم مرغی دارد و و گنبد بیرونی همان بخشی است که از آجر های کفشکی برای ساخت آن استفاده شده. جالب است بدانید گنبد مخروطی برج گنبد قابوس آنقدری سطح صاف و صیقلی دارد که هیچ پرنده ای نمی تواند روی آن بایستد و از طرفی، چون شیب تندی هم دارد زمانی که باران می بارد یک قطره آب روی گنبد نمی ماند تا به بنا آسیب وارد شود.

تنها نورگیر برج گنبد قابوس

در بخش شرقی برج گنبد کاووس یک روزنه قرار دارد که روزنه راس میل نام دارد. تنها روزنه نورگیر که برای این برج در نظر گرفته شده همان است و چون پشت بند های مثلثی شکل دارد و تعداد آن ها به ده عدد میرسد، نور داخل برج از طریق همان تنها روزنه همیشه تامین است.

فضای انعکاس صدا

در نقاط مختلف جهان فضای های دایره ای شکل به ندرت مشاهده شده که بخاطر موقعیت خاص یا طراحی خاصی که دارند، زمانی که در مرکز این فضا بایستید و آواز بخوانید، صدای شما انعکاس پیدا می کند. در بیرون از برج گنبد قابوس هم همچین فضایی قرار دارد که برای بازدید کنندگان به مراتب جذاب تر از خود برج می باشد. در مرکز این فضا یک قسمت سفید رنگ مشاهده می شود و کافیست در مرکز آن قرار بگیرید و آواز بخوانید تا متعجب شوید.

کاربری های برج گنبد قابوس

همانطور که پیش تر هم اشاره کردیم، هنوز هیچکس نمی داند کاربری اصلی این برج چیست و چه هدفی از ساخت آن وجود داشته با این حال، با توجه به کتیبه ها، داستان ها و روایاتی که از گذشته های دور تا به امروز مانده، برخی بر این باورند که از برج گنبد قابوس به عنوان یک رصد خانه استفاده می شده. سید اسماعیل جرجانی یک کتاب دارد با نام کتاب ذخیره خوارزمشاهی و در این کتاب زمانی که از یک منجم معروف با نام کوشیار گیلانی صحبت می کند، اشاره می کند که برج گنبد قابوس به کوشیار گیلانی داده شده تا از آن به عنوان یک رصد خانه استفاده کند. همچنین جالب است بدانید که کوشیار گیلانی درواقع اخترشناس وشمگیر و فرزندش، قابوس بن وشمگیر بوده. اما از سوی دیگر در کتاب فرهنگ ادبیات فارسی دری گفته شده که کوشیار گیلانی در آن سال ها یعنی قرن 4 و 5 میلادی، رصد خانه خودش را ساخته بوده و به عیچ عنوان از برج گنبد قابوس به عنوان رصد خانه استفاده نمی کرده.

دو کاربرد دیگر هم برای برج گنبد قابوس گفته شده. از گذشته، برخی از پژوهشگران بر این معتقد بودند که برج گنبد قابوس یک نمایش از ستون کیهان است. آن ها معماری برج گنبد قابوس را یک الگوی اساطیری می دانند و راز هایی از محوریت عالم را در خود جای داده که هیچکس نمی داند. در آخر هم به باور کارشناسان و تاریخ دانان می رسیم که می گویند برج گنبد کاووس یک نشان پادشاهی است. در گذشته های دور، پادشاهان برج هایی می ساختند تحت عنوان نشان پادشاهی و هدفشان از ساخت این برج ها، نشان دادن قدرت و ابزاری برای جاودانگی بوده و از طرفی، پادشاهان هم بر این باور بودند که هر چقدر برج خاص تر باشد و المان های منحصر به فرد تر داشته باشد، جلال و شکوه بیشتری از دوران پادشاهی و سلطنت خود را نشان می دهد.

افسانه های برج گنبد قابوس

همانطور که کاربرد های متفاوتی درباره برج گنبد قابوس گفته شده، افراد مختلفی هم افسانه های جالبی را درباره برج گنبد کاووس گفته اند که دست به دست چرخیده و تا به امروز همچنان برخی به این افسانه ها باور دارند.

یکی از این افسانه ها با نام تابوت آویزان قابوس نام دارد. در این افسانه گفته شده که جسد شمس المعالی را ابتدا داخل تابوتی بلورین قرار دادند و با استفاده از یک زنجیری به طول 50 متر، او را از سقف برج گنبد قابوس آویزان کردند. در گذشته های دور، زمانی که پادشاهان دار فانی را وداع می گفتند، پیکر آنان را آویزان می کردند تا مردم با آن ها وداع داشته باشند و بعد از چند روز، جسد را به آرامگاه در نظر گرفته شده منتقل می کردند اما طبق گفته های مدیر پژوهشی پایگاه تاریخی شهر جرجان، شمس المعالی مسلمان بود و در دین اسلام هم آویزان کردن تابوت از سقف و قرار دادن جسد در داخل آن رایج نبود برای همین، این افسانه در حد یک افسانه باقی می ماند.

دومین افسانه ای که درباره برج گنبد قابوس گفته شده، زین زرین نام دارد. روی رأس مخروطی گنبد قابوس، یک زین زرین قرار دارد و این افسانه به مراتب بین مردم رایج تر بود لذا در قرن 14 هجری شمسی، یک نفر تصمیم گرفت با استفاده از تخته و ریسمان و چوب به بالای برج گنبد قابوس مراجعه کند تا به این افسانه پایان دهد. در نهایت هم به سومین و عجیب ترین افسانه برج گنبد قابوس می رسیم که حفر های انجام شده در اطراف آن هم بی دلیل نیست. در گذشته های دور، بسیاری از مردم بر این باور بودند در زیر برج گنبد قابوس یک کانالی وجود دارد که به روسیه می رسد اما واقعیت ماجرا چیز دیگری است.

در گذشته های دور، در یک بازه زمانی و طی جنگ هایی که رخ داده بود، روس ها این مناطق را تصرف کرده بودند و برج گنبد قابوس و شهر تاریخی جرجان هم جزء اراضی روس ها بود. بعد از اینکه روس ها شمال ایران را فتح کردند تصمیم گرفتند کمیسیونی تشکیل دهند تا مسائل مرزی پیش آمده حل و فصل شود. روس ها در شهر گنبد کاووس یک پادگان داشتند و سال 1316 هجری قمری، آن ها تصمیم به کاوش در اطراف برج گنبد کاووس گرفتند لذا یک قراول خانه روی تپه کنار برج بنا کردند و دو خندق یکی با طول 270 متر و دیگری با طول بیش از یک کیلومتر در اطراف برج گنبد قابوس ایجاد کردند و بعد از آن ها هم خانه های متعددی را بین این دو خندق به وجود آمده ساختند لذا تمامی افسانه هایی که در این باره به وجود آمده ناشی از این اتفاق بوده.

همینجا که درباره حمله روس ها و فتح این منطقه توسط آن ها گفتیم، این نکته را هم بدانید با اینکه در طول این هزار و چند سال آسیب های متعددی چه توسط مردم و چه توسط عوامل طبیعی به این برج وارد شد، هیچ کدام به اندازه روس ها به برج گنبد قابوس آسیب وارد نکرد چون مغول ها زمانی که حمله کردند آسیبی به این برج وارد نکردند اما روس ها با استفاده از تجهیزات بخصوص توپ های جنگی، روزنه ها و سوراخ های بسیاری را در نقاط مختلف برج گنبد کاووس به وجود آوردند. جاذبه دیگری به نام قبرستان خالد نبی در شهر گنبد کاووس وجود دارد که از عجیب ترین جاذبه های دیدنی این شهر محسوب شده و اگر به بازدید از جاذبه تاریخی و طبیعی علاقه مند هستید، می توانید به بازدید از آن اقدام نمایید.

جاهای دیدنی اطراف برج گنبد قابوس

شهر گنبد کاووس جاذبه های دیدنی آنچنانی ندارد و بهترین جاهای دیدنی گنبد کاووس هم در اطراف شهر قرار دارند. از این رو، یکی از معروف ترین جاهای دیدنی گنبد کاووس همان باغ ملی است که برج گنبد قابوس هم درآنجا واقع شده اما فاصله برج تا جاهای مختلف باغ نزدیک به 50 متر می باشد. موزه فرش که موزه ای خاص و دوست داشتنی به شمار می رود، 150 متر تا برج فاصله دارد اما به غیر از این دو مورد، نزدیک ترین جاهای دیدنی گنبد کاووس به برج گنبد قابوس دریاچه مصنوعی با فاصله ای کمتر از 5 کیلومتر و دریاچه مصنوعی واقع در جنوب گنبد کاووس است که فاصله از نزدیک به 20 کیلومتر تا این بنای تاریخی دارد.

اما به غیر از جاهای دیدنی، اگر اهل گشت و گذار بین مراکز خرید گنبد کاووس هستید خوب است بدانید مراکز خریدی همچون پاساژ هادی، مرکز خرید شهرداری، عظیمی مال، پاساژ صحتی و مرکز خرید قابوس از نزدیک ترین مراکز خرید گنبد کاووس به این برج هستند که در شعاع 300 متری برج قرار دارند. همچنین برای رستوران گرد ها که به دنبال بهترین رستوران های گنبد کاووس نزدیک به برج گنبد قابوس هستند رستوران هایی همچون رستوران هما، سنتی برکت، فامیلی و رستوران غذا های سنتی ترکمن 4 رستوران خوبی هستند که بین 100 تا 400 متر تا برج فاصله دارند.

نکات لازم بازدید از برج گنبد قابوس

برج گنبد کاووس در باغ ملی گنبد کاووس قرار دارد و بازدید از این بنا مبلغی به عنوان ورودی پرداخت شود و جزء جاهای دیدنی رایگان گنبد کاووس نیست.

پیشنهاد می شود علاوه بر برج گنبد قابوس، نگاهی هم به باغ ملی گنبد کاووس هم داشته باشید چون این باغ ملی که در اطراف برج قرار دارد و با نام پارک قابوس شناخته می شود، فضای سبز بی نظیری دارد و قدم زدن در آنجا هم خالی از لطف نیست.

با توجه به اینکه شهر گنبد کاووس آب و هوایی گرم و شرجی دارد، بازدید از برج گنبد قابوس در فصل تابستان و روز های گرم سال توصیه نمی شود لذا بهترین زمان بازدید از برج گنبد قابوس فصل بهار و پاییز خواهد بود.

همچنین با اینکه برج گنبد قابوس در باغ ملی قرار دارد اما بازدید از آن به صورت 24 ساعته نیست لذا در صورتیکه بین جاهای دیدنی گنبد کاووس تصمیم داشتید از این بنای تاریخی و باارزش بازدید کنید خوب است بدانید ساعت بازدید از برج در نیمه اول سال از ساعت 8:30 صبح الی 8 شب و در نیمه دوم سال از ساعت 8:30 صبح الی 7 شب خواهد بود.

باغ ملی گنبد کاووس یا همان باغ قابوس علاوه بر فضای سرسبز و دوست داشتنی، دارای موزه فرش بوده که بازدید از آن خالی از لطف نیست و از طرفی، اینجا غرفه ای هست که بازدید کنندگان می توانند لباس های سنتی ترکمنی را بر تن کنند و کلی عکس خاطره انگیز ثبت کنند.