مسجد جامع کاشان

مسجد جامع کاشان را شاید بتوان یک موزه معماری تمام عیار دانست. چرا که در هر دوره ای از تاریخ مسجد جامع کاشان دچار تغییراتی در ساختارش شده است و این تغییرات در هر دوره ای صورت گرفته اند ویژگی های معماری آن دوره را به مسجد انتقال داده اند. با مطالعه معماری این مسجد می توان سیر تحولات تاریخ معماری بناهای ایرانی را به درستی درک کرد. زیرا در این بنای تاریخی آثاری وجود دارد که نشان می دهد قدمت بنای اصلی آن به دوره ساسانیان باز می گردد و در لایه های زیرین آن کوره های پخت آجر نیز پیدا شده است. این مسجد به مرور زمان و در هر دوره ای از تاریخ، بخش هایی از آن دستخوش مرمت و تغییر شده است. این بنا با گذر زمان همواره توسعه یافته است ولی از روزی که محله میدان کهنه کاشان، اعتبارش را از دست داد، این مسجد نیز، از رونق افتاد تا به امروز که متاسفانه در وضعیت بسیار بدی قرار گرفته است. هر چند زیبایی های درون آن نسبت به اثر نازیبایی زمانه باعث شده است که هنوز هم بسیاری از مردم برای دیدن این اثر تاریخی به کاشان سفر کنند. امیدواریم مسئولان میراث فرهنگی در حد ارزش این بنای تاریخی به آن توجه کنند و رسیدگی های لازم را برای مرمت مجدد و احیای آن به انجام برسانند. چرا که این بنا، حجم زیادی از زیبایی و قدمت را در خود نهفته دارد.

معرفی مسجد جامع کاشان

مسجد جامع کاشان یکی از بناهای باارزش و فاخر بافت تاریخی کاشان است. بافت تاریخی کاشان دارای محلات متعدد است. محله میدان در بافت تاریخی کاشان، هسته و محل شکل گیری این شهر تاریخی است. مسجد جامع کاشان که یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی این شهر است، نیز در این محله ساخته شده است. علی رغم آن که مسجد جامع کاشان قدمت بسیار زیادی دارد، اما تاکنون مطالعه کامل و جامعی در خصوص معماری و سیر شکل گیری آن صورت نگرفته است.

محله میدان کاشان در  ضلع شمالی بافت کهن این شهر شکل گرفته است و نخستین بنایی که در آن شکل گرفته، مسجد جامع کاشان است. در قرن دوم هجری یک سردابه کهن تبدیل به یک ساختار دو طبقه می شود و بنای اولیه مسجد جامع کاشان در آن شکل می گیرد. در دوره سلجوقی، شبستان مسجد بزرگتر می شود و یک مناره به آن اضافه می شود. در دوره ایلخانه، یک ایوان و در دوره تیموریان گنبدخانه به بنای مسجد جامع کاشان اضافه می شود. این مسجد در دوران زندیه و قاجار نیز مورد مرمت و بازسازی قرار می گیرد و در نهایت به شکل یک مسجد دو ایوانی در می آید.

پس از آن که محله میدان کاشان، دچار افول می شود و محله های دیگر در آن اهمیت پیدا می کنند، همین مساله جایگاه این مسجد را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و باعث می شود که از مسجد جامع اصلی که در مرکز شهر واقع بود تبدیل به یک مسجد محلی کم رونق شد. مسجد جامع کاشان، دو محراب دارد که یکی از آن ها رو به قبله است و دیگری با یک زاویه کج در جهت قبله قرار دارد. مسجد جامع کاشان در طول تاریخ چندین بار مرمت شده است اما تاریخ بسیاری از آن ها به صورت دقیق مشخص نیست. اما یکی از کتیبه های آن که متعلق به دوران زندیه است، به اتمام مرمت آن در این دوره پس از زلزله ویرانگری که در آن زمان اتفاق افتاده بود اشاره دارد.

تاریخچه مسجد جامع کاشان

بسیاری از مساجد ایرانی که در سده های نخست ایرانی بنا نهاده شده اند معمولا بر روی یک آتشکده ساخته شده اند. در مورد مسجد جامع کاشان، نیز آن طور که از شواهد بر می آید نیز این اتفاق افتاده است. آثار معماری کاوش شده توسط گروه باستان شناسی میراث فرهنگی، نشان از یک بنای خشتی و دستکند در زیر شبستان شمال غرب اولیه دارد که اکنون دسترسی مستقیم به آن وجود ندارد. نوع معماری این بنا آن زا متعلق به اواخر دوره ساسانی نشان می دهد که در دو قرن اولیه هجری تبدیل به مسجد شده است. همین مساله این احتمال که مسجد روی یک آتشکده کهن بنا شده است را تقویت می کند. شبستانی که روی بخش از بنای کهن، ساخته شده است متعلق به سده های اولیه پس از ورود اسلام به ایران است.

در سال 1375 کاوش شبستان دیگر مسجد (ضلع شمال غربی) و در طبقه زیرزمین انجام شد که دستاورد آن کشف یک کوره آجرپزی متعلق به قرن هفتم هجری قمری بود. پس از ریزش کف شبستان بزرگ مسجد (شبستان شمال غرب اول) در سال هفتاد و نه، فضای زیرین شبستان کاوش شده و حدود 900 متر مکعب نخاله از آن تخلیه شد. در میان نخاله های مسجد جامع کاشان، کتیبه های گچی و بخشی از کاشی های زرین فام و سیاه قلم متعلق به قرن هفتم هجری به دست آمد. پلان محوطه حفاری شده که بر روی پلان شبستان بالای آن ترسیم شده بود ساختار معماری این فضا را معمرفی می کند. به علت مشابه بودن ابعاد خشت های مذکور با ابعاد خشت های ساسانی این احتمال می رود که این دومین اثر باستانی کاشان، پس از محوطه تاریخی سیلک باشد. پس از زلزله ای که در سال 570 هجری قمری در کاشان رخ داد، برای صرفه جویی در هزینه های بازسازی  و مرمت مسجد، سقف این شبستان را سوراخ کردند و از آن طریق تمامی خاک و آوار ناشی از زلزله را داخل آن زیختند که این اقدام موجب دفن بخش زیادی از فضای مسجد جامع کاشان در زیر انبوهی از خاک شد.

مناره مسجد جامع کاشان در سال 1315 و بنای اصلی مسجد در سال 1375 با شماره 252 در آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در مورد قدمت مناره مسجد کاشان با توجه کتیبه ای که از آن به دست آمده است می توان حدس زد که متعلق به دوره سلجوقیه است و ساخت آن در سال 446 هجری قمری به پایان رسیده است. البته با توجه به مطالعات و کاوش های باستان شناسی انجام شده روی آن، این احتمال نیز می رود که متعلق به دوران آل بویه باشد. در مورد بانی ساخت این مسجد، نقل قول های مختلف و متفاوتی وجود دارد. به عنوان مثال طبق نوشته های مرآت البلدان، صفیه خاتون دختر مالک اشتر این مسجد را بنا کرده است. در مرآت البلدان آمده است: ” مسجدی که در کاشان به اسم جامع معروف است، صفیه خاتون دختر مالک اشتر آن را بنا کرده است.”

اگر این مطلب صحت داشته باشد، می توان نتیجه گیری کرد که بنای اولیه مسجد در سده های اول و دوم هجری قمری ساخته شده است. اما نراقی در کتاب آثار تاریخی شهرستان های نطنز و کاشان درباره بنیان گذار مسجد جامع کاشان می نویسد: ” این بنا قدیمی ترین مسجد و بنای باستانی داخل شهر کاشان است… که صفی الدین ابوطاهر کاشی ملقب به عزیزالحضرت در سال 466 هجری قمری بنا نهاده است. ” این مطلب نیز تاریخ ساخت بنای مسجد جامع کاشان را به سده چهارم و پنجم هجری قمری مربوط می سازد.” صفی الدین کاشی از جمله همکاران و دستیاران خواجه نظام الملک در ایجاد آثار و ابنیه خیریه از مدارس، مساجد، دارالشفاء و … بوده و اشاره شده که به دلیل فراموش شدن این شخصیت در طول تاریخ و یا اشتباه در تلفظ نامش، نام وی به تدریج به صفیه خاتون تغییر یافته است. البته بر طبق کتیبه روی مناره مسجد جامع کاشان، بانی این بنا مجید القاضی الجلیل البناء است. توسعه و مرمت مسجد تا دوران زندیه و قاجاریه ادامه داشته و تا کنون چندین بار مرمت شده است.

در کل با توجه به تمامی آن چه که از کاوش های باستان شناسان به دست آمده است می توان این گونه نتیجه گیری کرد که ترتیب مراحل ساخت و توسعه مسجد جامع کاشان به شرح زیر است:

مرحله اول ساخت مسجد جامع کاشان: قبل از اسلام (دوره ساسانی) تا قرن دوم هجری

با توجه به نقشه و تصاویر بنای کاوش شده در زیر شبستان شمال غرب اول مسجد جامع کاشان به احتمال زیاد بنای موجود، بنایی سرداب مانند و یا آتشکده ای بوده است که در واقع فضای خالی و باریکی در بین جرزهای دیوارمانند و ضخیم است. مشاهده و بررسی این فضا نشان می دهد که طاق های آن به صورت گهواره ای ممتد به شکل نیم دایره یا شبه جناغی است که گمان ساختار ساسانی  بنا را تقویت می کند. با توجه به شکل فضا کاربرد آن نمی توانسته مسجد باشد و به احتمال زیاد بنایی بوده است که به عنوان نیایشگاه مورد استفاده قرار می گرفته است. مشابه این بخش از فضای مسجد جامع کاشان، در مسجد امام حسین آران و بیدگل وجود دارد که در زیرزمین های آن پیکرهای مومیایی یافت شده است.

با توجه به توضیحات فوق، بنای زیر شبستان در حقیقت یک بنای کهن تر است که پس از اسلام، شبستان شمال غرب اول، به عنوان مسجد روی آن ساخته شده است. به دلیل عبور مسیر آب محله از میان مسجد، حیاط مسجد در مقابل این شبستان بالا آمده و در تراز زیر آن و در راستای مسیر آب محله، حوض خانه ای وجود داشته است که محل تقسیم آب محله بوده است. بنابراین فضای زیرین نقش فضای تابستان نشین و سرداب مسجد را داشته است. در توصیف بنا در کتب تاریخی به وجود حوضخانه اشاره شده است. فضایی که در سی سال اخبر با خاک پر شده و مسدود شده است.

در قرون اول و دوم هجری، حاکمیت کاشان مستقل نبود و شهر، گاه در اختیار حاکم قم و گاه حاکم اصفهان بوده است. در اواخر قرن دوم هجری قمری توابع قم و کاشان از حاکمیت اصفهان خارج شدند و به این ترتیب کاشان استقلال یافت. از طرف دیگر از آن جایی که در سده سوم مردم کاشان، مسلمان شدند حکام آن زمان ایران که اعراب بودند آن ها را از پرداخت جزیه معاف کردند. در حقیقت معاف بودن مسلمانان از پرداختن جزیه باعث شد که برخی از مردم مسلمان شوند. حاکمیت مستقل و مسلمان شدن اهالی، نیاز به احداث مسجد جامع داشت، زیرا وجود منبر و ساخت مسجد جامع، از ارکان تثبیت حاکم مسلمان در هر شهر بود. با توجه به این نکته و همچنین تاکید برخی منابع در خصوص احداث مسجد در قرون اولیه اسلامی می توان بنای اولیه مسجد را متعلق به آخرین سال های قرن دوم هجری دانست. مسجدی که به صورت یک مسجد شبستانی، مطابق مساجد اولیه ساخته شد.

مرحله دوم ساخت مسجد جامع کاشان: از قرن دوم هجری تا آل بویه

با توجه به منابع تاریخی شهر کاشان در دوران سلجوقیان رونق فراوان داشته و در همان دوران محله پنجه شاه که امروزه به محله میدان معروف است و مسجد جامع کاشان در آن واقع شده است، بنا شد. مناره مسجد جامع کاشان نیز که به عنوان نماد و نشانه محله بوده، در این دوران احداث یا تعمیر شده است. به احتمال فراوان می توان تاریخ بنای مناره مسجد را به دوران پیش از سلجوقی نسبت داد. ساختار نیارش و فنون به کار گرفته شده در مناره، نحوه چیدمان و ابعاد خشت ها که کاملا مشابه مسجد جامع دامغان است و ابعاد خشت هایش به اندازه ابعاد متعارف در دوران آل بویه می باشد و عدم پیوستگی نمای مسجد جامع کاشان و بدنه مناره نشان می دهد که نما پس از ساخت بنا به آن اضافه شده است. هر چند تاریخ کتبیه مناره که سال 466 هجری قمری را نشان می دهد متعلق به دوره سلجوقی است، ولی احداث چنین ساختار ی بر خلاف مهارت و تسلط معماران سلجوقی است چرا که به شیوه های آجرکاری و پیوند و اتصال آن ها تسلط داشته اند. بنابراین تنها دلیل ناپیوستگی بدنه و ننمای مناره، ساخت آن ها در دو دوره تاریخی مختلف است. این دلایل می تواند موید ساخت مناره در دوره آل بویه باشد. با توجه به فاصله ساختمان مسجد و مناره و همچنین رجوع به ساختار هندسی محله در تصویر سال 1335 مشخص می شود که مسجد جامع کاشان تا حدودی عقب تر از بناهای اطرافش است و ظاهرا مناره به عنوان شاخص محله و در محل گشودگی بازارچه احداث شده و نماد و نشانه ای برای محله بوده است.

 مرحله سوم ساخت مسجد جامع کاشان: از آل بویه تا سلجوقیان

با توجه به کاوش های باستان شناسی و کشف سه کوره آجرپزی در شبستان زیرین بخش شمال غرب دوم مسجد که قدمت آن ها به سده 5 و 6 هجری قمری می رسد می توان بنا را متعلق به آن دوران دانست. شیوه سال یابی عناصر خشتی و آجری به نحوی است که آخرین باری که تحت حرارات بالا قرار گرفته است را تخمین می زند. بنابراین پس از غیرفعال شدن کوره ها، شبستان مسجد جامع کاشان در این بخش توسعه یافته است. به منظور توسعه مسجد، گنبد کوره ها کاملا تخریب شده است و بخش آتشدان ها را مدفون کرده اند و شبستان جدید مسجد ساخته شده است. امتداد گذر ارتباطی محله میدان کهنه به گورستان به شکل راهرو در میان دو شبستان حفظ و سرپوشیده شده است. هندسه و ساختار این شبستان که در دو طبقه احداث شده و ارتباط با عناصر پیرامونی از جمله حیاط مسجد و ارتباط با گذر اصلی، دو فرضیه در روند توسعه مسجد جامع کاشان ایجاد می کند:

فرضیه اول: مسجد در تراز گذر اصلی و منطبق با نظام آب محله، در دو طبقه ساخته شده است. جداره پیرامونی حیاط نیز در همان دوره و با ارتفاعی معمول بنا شده است.

فرضیه دوم: ساختن همزمان دو شبستان تابستان نشین و زمستان نشین و بالا آوردن سطح حیاط تا وضعیت کنونی

پس از ریزش کف ایوان شمال شرقی و آواربرداری ان، مشاهده وضعیت دیوار ایوان نشان می دهد که دیوار آجری آن به صورت یکدست و با آجر نما در زیر سطح حیاط ساخته شده و بنابراین می توان نتیجه گرفت که دیوار زیر تراز حیاط مسجد جامع کاشان نمی توان بخشی از زیربنای ایوان باشد و احتمالا ایوان با ارتفاعی بسیار بیشتر (احتمالا در حدود سه متر) از آن چه اکنون دیده می شود ساخته شده بوده است.

ساختار شبستان غرب دوم مشابه شبستان شمال غرب اول و در دو طبقه به صورت زمستان نشین و تابستان نشین است. هندسه پلان در هر دو طبقه و نوع ساخت و تزئینات معماری آن ها نشان از ساخت همزمان دو طبقه، در یک دوره دارد. حیاط و مجموعه شبستان ها در کنار هم هندسه نزدیک به مربع را می سازند. هندسه پلان در هر دو طبقه و نوع ساخت و تزئینات معماری آن ها نشان از ساخت همزمان دو طبقه، در یک دوره دارد. حیاط و مجموعه شبستان ها در کنار هم هندسه نزدیک به مربع را می سازند. با توجه به این که ورودی زنانه و مردانه در مساجد مجزا است می توان دو ورودی برای شبستان جدید و احتمالا در دو تراز ارتفاعی فرض کرد. بر طبق کاوش های باستان شناسی کوره های شبستان شمال غرب دوم مسجد جامع کاشان متعلق به دوره های غزنویان و سلجوقیان است.

مرحله چهارم ساخت مسجد جامع کاشان: ایلخانیان و تیموریان

به منظور توسعه مسجد جامع کاشان به سبک طرح مساجد گنبدخانه ای، احداث گنبدخانه به عنوان عنصری اساسی از مسجد در این مرحله صورت پذیرفت. با نگاهی اجمالی به سیر تحول کاشان، در زمان ایلخانیان و تیموریان شهر رو به گسترش و آبادانی گذاشت و محلات نیز، شامل این تغییرات و آبادانی شدند؛ به طور مثال احداث میدان سنگ، گسترش بازار، محله بابا ولی، مسجد بابا ولی. محله میدان کهنه نیز از این شکوفایی بی نصیب نماند، در حالی که هنوز به عنوان مرکز شهر شناخته می شد. به دلیل پیشرفت و رونق میدان سنگ و مسجد میرعماد، همچنین گسترش بازار و شهر به سمت شرق و تغییر مرکز اقتصادی شهر به آن سو، همچنین کم رنگ شدن تدریجی نقش مسجد میدان کهنه، مستندات مربوط به مسجد جامع کاشان در این دوره اندک است.

مقایسه شباهت ساختار گنبد و گنبدخانه مسجد جامع کاشان، با سایر مساجد  و بقعه های منطقه و شهرهای مجاور نظیر ساختار گنبدخانه دوازده امام یزد، مسجد جامع گلپایگان، مسجد مسجد جامع یزد، بقعه چهل دختران کاشان، احتمال ساخت گنبدخانه در این دوران را افزایش می دهد. بقعه چهل دختران و گنبدخانه مسجد میرعماد متعلق به دوره ایلخانی اند. سبک معماری این بناها با گنبدخانه کاشان بسیار شباهت دارد. از جمله تغییر فرم مربع به دایره که در هر سه بنا، مربع ابتدا به هشت ضلعی، در مرحله بعد، تبدیل به شانزده ضلعی شده است و در نهایت به حالت دایره درآمده است. در در تمامی گوشه ها سوراخی برای نورپردازی و تهویه تعبیه شده است. نکته دیگر در تشخیص دوره ساخت گنبدخانه، شباهت محراب آن با محراب دوم شبستان شمال غرب اول مسجد جامع کاشان است.

این محراب کتیبه ای با آیه 144 سوره بقره دارد که در آن آیه به تغییر قبله مسلمانان اشاره شده است و به نظر می رسد که چون جهت محراب قدیمی صحیح نبوده، پس از آگاهی از این موضوع، تصمیم به ساخت محراب دوم شبستان شمال غرب اول گرفته اند و در این محراب از کاشای در ازاره، مقرنس های گچی، برجسته کاری ها در زمینه های رنگ شده آبی و قرمز که از ویژگی های تزئینات در مجراب های ایلخانی است، استفاده شده. شباهت این محراب با محراب موجو در گنبدخانه، نشان از ساخت همزمان این دو بخش با هم دارد. ساختار و شکل محراب و مقرنس های آن در گنبدخانه، بسیار شبیه به آن چیزی است که در شبستان بوده و تفاوت آندکی با آن دارد.

یادآوری این نکته اهمیت دارد که ساخت محراب از دوره سلجوقیان تا ایلخانی به مرور تکامل یافت به نحوی که علائم رنگ در دوره ایلخانی آشکارتر شد و کتیبه ها جلوه بیشتر یافتند. همچنین مقرنس کاری گچی در گوشه های محراب و تزئینات گچی به آن ها اضافه شد. کاشی کاری های رنگی همراه با اسماءالله نیز از دیگر نشانه های ساخت محراب در این دوره است. شواهدی که در بررسی ساختار هنرسی محراب گنبدخانه مسجد جامع کاشان نیز مشاهده می شود و نشان می دهد که محراب متعلق به دوره ایلخانی است.

مطابق یک پژوهش باستان شناسی صورت گرفته در محراب قدیمی شبستان شمال غرب اول، نمونه ای خشتی از محراب تحت آزمایش سال یابی (تشخیص قدمت) قرار گرفت که این آزمایش آن را متعلق به پانصد سال قبل، تخمین زد و این موضوع نشان می دهد که این محراب مسجد جامع کاشان در دوران تیموری ساخته شده و در همان دوره جهت اشتباه محراب سلجوقی قدیمی اصلاح شده است. همان گونه که پیش از این گفته شد، آب شاه که به منظور آبرسانی به محله از سمت جنوب غربی وارد مسجد می شد از زیر صحن عبور کرده و از آن جا وارد حیاط و در همان جا توزیع می شد. بنابراین به ناچار گنبدخانه باید در تراز حیاط فعلی و بالاتر از تراز معابر اطراف احداث شود. تحقیقات میدانی نیز این موضوع را تایید می کند که زیر گنبدخانه مسجد جامع کاشان خالی است و تصاویر پشت گنبدخانه و حفره های درون آن، فضای خالی زیر بنای گنبدخانه را نشان می دهد. با توجه به وزن زیاد گنبدخانه به دلیل جرزهای سنگین و ارتفاع زیاد آن، این موضوع جالب توجه و از نکات پراهمیت در سبک معماری مسجد جامع کاشان است. از جهت دیگر ساختار و تناسبات اجزای گنبدخانه با ایوان کاملا همخوانی دارد و نمی توان این را از هم جدا و مربوط به دو دوره متفاوت دانست. بنابراین به احتمال زیاد گنبدخانه در دوره ایلخانیان در جنوب غربی مسجد بنا شده است.

مرحله پنجم ساخت مسجد جامع کاشان: از ایلخانیان تا زندیه

در این مرحله ایوان شمال شرقی و جداره های پیرامونی ضلع جنوب و جنوب غربی مسجد شکل می گیرد و شبستان کوچکی در ضلع جنوبی گنبدخانه ساخته می شود و درنهایت مسجد جامع کاشان تبدیل به یک مسجد دو ایوانی می شود. دیواره های ایوان جدید روی دیوارهای قدیمی موجود به نحوی ساخته شده است که به ایوان تناسبات جدیدی می دهد و پوشش سقف آن ساده است. این نکته قابل تامل است که زلزله های مخرب از جمله زلزله ای که در سال 1192 هجری قمری شهر کاشان را لرزاند و بخش های زیادی از آن را تخریب و ویران کرده است و آخرین بار بنای مسجد جامع کاشان به دستور عبدالرزاق خان مرمت و بازسازی شده است. بنابراین ساختار جدید و تزئینات فعلی مسجد مربوط به این دوره است.

مرحله ششم ساخت مسجد جامع کاشان: از زندیه تا قاجار

با توجه به آن چه که در عکس های ایرانگردان قدیمی دیده می شود، دکان هایی که اکنون در جلوی مسجد جامع کاشان وجود دارند تا پیش از سال 1353 وجود نداشته اند. سرویس بهداشتی مسجد نیز در همین زمان به بنا اضافه شده است. مقایسه تصاویر مختلفی که در زمان مختلف از مسجد جامع کاشان برداشته شده اند نشان می دهد که در دوره قاجار و پهلوی اول بنای مسجد و سردر رو به ویرانی بوده ولی با این حا مسجد فعال و دایر بوده است. مرمت های اخیر مسجد جامع کاشان، در دوره پهلوی دوم و نیز در دوران پس از انقلاب اسلامی صورت گرفته است. با توجه به تصاویر به دست آمده مرمت بدنه مناره مسجد جامع کاشان مربوط به پیش از سال 1362 است و آن قسمت از بنا که مخصوص اذان گفتن بود در سال 1369 تعمیر شده است. ورودی زنانه به پشت بام دکان و سرویس بهداشتی، در مجاورت مناره و در نهایت به صحن مسجد دسترسی داشته است. محل این ورودی در میان سر در ورودی اصلی مسجد جامع کاشان بوده است.

ورودی زنانه، به پشت بام دکان و سرویس های بهداشتی در مجاورت مناره و در نهایت به صحن مسجد دسترسی داشته است. محل این ورودی در میان سر در ورودی اصلی مسجد بوده اما این پلکان بعدها مسدود شده و ورودی به صورت طاق و درب کوچکی در کنار سردر تعبیه شده که به مرور، آن نیز حذف شده و لبه دکان ها با سردر مسجد جامع کاشان هم تراز شده است. خادم این مسجد و برخی از معماران و مرمت کاران آن گرفته اند که در حاشیه جنوب غربی حیاط پلکانی برای دسترسی به وضوخانه وجود داشته است. حوضی مستطیل شکل که از فضای سرداب به عنوان آشپزخانه مسجد استفاده می شده که پس از خشک شدن آب و ساخت آشپزخانه جدید برای مسجد آن را پر کرده و پلکان دسترسی را پوشاندند. در نهایت می توان گفت ساختمان مسجد جامع کاشان بر اساس نظام زمین و آب شکل گرفته و نمونه ویژه ای از مساجد تاریخی است که فضای زیر گنبدخانه با وجود وزن زیاد آن خالی است و مسیر عبور آب ورودی به محله بوده است. آبی که در مسجذ وارد وضوخانه می شده، آب سایر بخش های محله را نیز تامین می کرده است. نکته جالب توجه دیگر، تکامل فرم مسجد جامع کاشان بر اساس تکامل طرح مساحد تاریخی است به طوری که بنای اولیه آن به صورت یک شبستان ایجاد شده و به واسطه گسترش محله به همان شکل توسعه یافته است. مناره مسجد به عنوان نشانه و نمادی از وجود مسجد در آن محله به آن اضافه شده است. مسجد جامع کاشان با ایجاد گنبدخانه وارد مرحله جدید شده و در نهایت به یک مسجد دو ایوانی با سه شبستان تبدیل شده است. تمامی این تغییرات در کنار تغییرات بافت تاریخی و توسعه شهر کاشان اتفاق افتاد و باعث شد مسجد جامع اولیه به تدریج رونق خود را از دست بدهد و تبدیل به مسجدی محله ای بشود.

اتفاقات عجیب در حین مرمت مسجد جامع کاشان

زمان انجام کاوش های باستان شناسی بر روی مسجد جامع کاشان، در هر لایه از محراب آن با یک دوره از تاریخ ایران، مواجه شدند. در یکی از لایه های آن تزئیناتی پیدا شده که قدمت شان به دوران آل بویه باز می گردد. در زیر شبستان زمستانی مسجد جامع کاشان، شبستان تابستانی وجود دارد که طرح های کاشی کاری بسیار زیبایی بر روی آن می توان دید. در لایه های زیرین این مسجد کوره های پخت سفالی یافت شده است که قدمت آن ها به دوران ساسانیان و یا سده های اول هجری باز می گردد. یکی دیگر از عجایب این مسجد دارا بودن دو محراب است که جهت قبله شان متفاوت است. جهت یکی از آن ها به سوی کعبه و یکی دیگر از آن ها به سوی مسجد الاقصی بوده است. مردم محلی بر این اعتقادند که حضرت سلطان علی ابن محمد باقر (ع) در این مسجد نماز خوانده است. نام خواجه نظام الملک طوسی و نیز ملکشاه که در دوران سلجوقی زندگی می کرده اند بر روی کتیبه گنبدی آن در محراب اصلی دیده می شود.

پلان مسجد جامع کاشان

بنای مسجد فضایی مربع شکل به ابعاد 60 در 60 متر را در برگرفته است و حیاط حدود 3/6 متر بالاتر از معبر اصلی که در مجاورت آن قرار دارد، واقع شده است. مسجد جامع کاشان دارای سه شبستان است که دو شبستان آن در ضلع شمال غربی واقع شده اند و یک شبستان دیگر در ضلع جنوبی است. یکی از شبستان های مسجد دو طبقه است که طبقه بالای آن زنانه بوده و طبقه زیرین به مردان اختصاص داشته است. بخش های مختلف مسجد جامع کاشان عبارتند از حیاط، دو ایوان که یکی در ضلع شمال شرقی قرار دارد و یکی دیگر در جنوبی غربی، گنبدخانه، فضاهای خدماتی، دو دکان و مناره که در گرداگرد حیاط جای گرفته اند. الگوی معماری این بنا، یک مسجد دو ایوانه است.

ورود به مسجد جامع کاشان از طریق سه مسیر، گذر میدان کهنه (ضلع جنوب و جنوب شرقی)، کوچه پشت مسجد (ضلع شمال غربی) و ورودی دیگری که اخیرا ایجاد شده (در کنار معبر اصلی و نزدیک مناره) میسر است. شبستان قدیمی مسجد (شبستان شمال غرب اول) در یک طبقه و از 28 ستون تشکیل شده است و مساحتی در حدود 813 متر مربع و دو محراب دارد. محراب سلجوقی در دهانه دوم شبستان قرار دارد و در سقف شبستان فرورفته است که در دوره ای جهت آن را تغییر داده اند و محراب دیگری با زاویه متفاوت روی آن بنا کرده اند و محراب دوم در دهانه ششم شبستان و در نیم هشتی دارای مقرنس بندی، همجواری صحن مسجد قرار دارد و محراب با گچ پر شده است. شبستان شمال غرب دوم (تابستان نشین و زمستان نشین) با راهرویی از شبستان قدیمی جدا شده و با 24 ستون و مساحت 500 متر مربع در دو طبقه بنا شده است. محراب شبستان تابستان نشین در دهانه اول شبستان واقع شده است اما این محراب بسیار کوچک است و صرفا به دلیل ماهیت شبستان و اقامه نماز می توان آن را به عنوان محراب شبستان معرفی کرد. در شبستان زمستان نشین محرابی با فرورفتگی و مقرنس بندی وجود دارد که در دهانه دوم شبستان زمستان نشین است.

شبستان کوچک جنوب مسجد با مساحت 90 متر مربع و در فضایی قرینه با شبستان بزرگ قدیمی در طرف دیگر گنبد ساخته شده است و در حال حاضر تنها شبستان فعال مسجد است. گنبدخانه مسجد در راستای کشیدگی صحن واقع شده است و بخشی از آن دو طبقه است که پلکانی مجزا برای دسترسی به طبقه بالا دارد ولی دسترسی آن به پشت بام مسدود شده است. اتصال گنبدخانه به حیاط توسط ایوان جنوب غربی که دارای کاربندی منحصر به فردی است ایجاد شده و در درون این ایوان و در فضایی نیم طبقه، دو فضای بالکن مانند در دو طرف ایجاد شده که ورود به آن ها از پشت بام میسر است.

گنبد آجری مسجد بلندایی تقریبا به اندازه 23 متر از گذر محله دارد. مناره تنها عنصر قدیمی تاریخ دار مسجد است و پایه آن در داخل فضای دکان ها قرار گرفته است. مناره تا ارتفاع تقریبی 25 متر و نزدیک به نوک گنبد، ادامه می یابد. با گذر از حدود 70 پله می توان به جایی رسید که در گذشته در آن اذان می گفتند. مسجد جامع کاشان در حال حاضر متاسفانه بسیار کم رونق است و در حد یک مسجد محلی فعالیت دارد. هنوز مرمت درستی در دوران معاصر بر روی آن صورت نگرفته است.

محراب مسجد جامع کاشان

محراب مسجد جامع کاشان از جمله محراب های گچ بری شاخص بر جای مانده از دوران اسلامی است که در سیر تغییرات مسجد جامع کاشان و همچنین سیر هنر محراب های گچ بری دوران اسلامی به ویژه در ایران از اهمیت بالایی برخوردار است. مسجد جامع کاشان دو محراب دارد که گچ بری های محراب قدیمی تر شاخص تر است. بخش زیادی از این محراب تخریب شده است. علت و زمان تخریب این محراب به طور دقیق مشخص نیست اما بر اساس عکسی که هانری ویوله در سال 1320 خورشیدی از این محراب انداخته است بخش گسترده ای از آن تا زمان گرفته شدن آن عکس سالم بوده است و قاعدتا بیشتر تخریب ها باید از آن زمان به بعد اتفاق افتاده باشند.

نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد آن است که سقف شبستان  اصلی مسجد جامع کاشان بر اساس شواهدی که در پشت بام آن قابل مشاهده است، در سده های پیشین بالاتر از سقف کنونی بوده است و احتمالا در دوره زندیه در جریان مرمت و ساخت و سازهای پس از زلزله با پایین آوردن سقف مسجد، طاق را روی بخش بالایی محراب سوار کرده اند و به این ترتیب بخشی از محراب در پشت بام مسجد قرار گرفته است. در سال 1389 در جریان عملیات مرمت پشت بام مسجد از سوی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان، این بخش به صورت تصادفی آشکار شد.

محراب مسجد جامع کاشان با ارتفاع شش متر، از جمله محراب های گچ بری مرتفع در ایران به شمار می آید. جهت این محراب همان طور که اشاره شد رو به قبله نیست. این محراب دارای سه طاق نما است که هر طاق نما حاشیه و قوس مختص به خود را دارد. طاق نمای میانی مسجد جامع کاشان دو حاشیه دارد. ویژگی مشتر هر سه طاق نمای محراب آن است که با یک توررفتگی از پیرامون خود متمایز شده است. برای توصیف دقیق تر محراب را در سه بخش و بر اساس سه طاق نمای آن معرفی خواهیم کرد.

تزئینات معماری مسجد جامع کاشان

در دوره سلجوقیان زلزله ای مهیب و ویرانگر، بخش زیادی از کاشان را تخریب کرد و آن چه که باقی ماند جز ویرانه ای نبود. مسجد جامع کاشان که بعد از تپه های سیلک، قدیمی ترین بنای تاریخی این شهر است دارای تزئینات خاص و منحصر به فردی است که هر بخش از آن متعلق به دوره ای متفاوت است. زیرا این بنای تاریخی در هر دوره مورد مرمت قرار گرفته است و بخشی به آن اضافه شده است. هر بخشی که به بنای مسجد جامع کاشان اضافه شده، ویژگی های معماری آن دوره را در خود دارد. زمانی که به مسجد جامع کاشان وارد می شوید در فضایی کوچک خود را غرق در تزئینات گچ بری، مقرنس کاری و کاربندی، آجرکاری با چینش های مختلف،، کاشی ها و آجرهای لعابدار، کتیبه های مختلف قرآنی و مذهبی، غرق شده می بینید. آجرکاری و گچ بری های مسجد جامع کاشان بسیار خاص و جالب توجه هستند. با توجه به این که هر بخش این مسجد در بازه زمانی متفاوتی ساخته شده است، برای معرفی تزئینات هر بخش، توضیحاتی جداگانه ارائه خواهیم کرد.

تزئینات گنبدخانه مسجد جامع کاشان

تزئینات گنبدخانه مسجد جامع کاشان، شامل تزئینات داخلی و نمای بیرونی و داخلی گنبد است. نمای گنبد خانه شامل هفت دهانه است که یک در میان کوچک و بزرگند. دهانه وسط ایوان بزرگترین دهانه و پس از آن دهانه های میانه طرفین ایوان است. هر کدام از دهانه ها به واسطه آجرچینی خاص در جهت های افقی و عمودی به روش رگ چین نقوش مختلفی را ایجاد می کند. ترکیب آجرهای لعابدار در شش رنگ سفید، لاجوردی، مشکی، فیروزه ای، آبی کمرنگ و زرد خردلی در بالای قوس ها، گل اندازهای آجری را شکل داده اند. با آن که کل نمای گنبد مسجد جامع کاشان آجری است، تنوعی در نقوش، بافت و چیدمان هر دانه وجود دارد که نشانگر مهمارت معمار در آجرچینی و ایجاد نقوش است. در ازاره های مسجد جامع کاشان، دو قطعه سنگ مرمر با ردیفی از کاشی فیروزه ای مجزا شده اند و حاشیه آجری آن ها را قاب کرده است. قوس دهانه وسط گنبد از خط بام فراتر رفته و با چند ردیق آجر رنگی (مشابه وسط مناره) خطی را شکل داده که با عنوان خط آسمان شناخته می شود.

تزئینات به کار رفته در فضای داخل گنبدخانه مسجد شامل آجرکاری ساده و رنگی، گچ بری، نقاشی، کتیبه قرآنی سنگی، کاربندی و مقرنس بندی است. ایوان اصلی گنبدخانه به عنوان پیش ورودی با کاربندی منحصر به فرد و مرتفع از گچ و پوششی از آجرهای لعابدار منقش شده است. این کاربندی به گونه ای است که بر روی یک کاربندی، کاربندی دیگری اجرا شده است. ازاره های ایوان مسجد جامع کاشان با نقوش هندسی و نام های ائمه با آجرهای رنگی ایجاد شده است. کتیبه قرآنی با خط ساده در بنایی در ارتفاعی نزدیک به شش متر، دور تا دور ایوان نقش بسته است. در بالای دیوار جنوبی مسجد جامع کاشان، بافت آجری و زیر آن خطوط لاجوردی نقاشی شده بر زمینه گچی بر کتیبه های سنگی دو سمت ورودی گنبدخانه تاکید می کند. پوشش داخل گنبدخانه از گچ، نقاشی و خطاطی با کتیبه های قرآنی است که در 4 گوشه گنبدخانه و محراب، با مقرنس و گچ بری آیات قرآن و گل و بته به اوج می رسد. بقیه فضای گنبد مسجد جامع کاشان، حالت ساده و رها شده دارد و از تزئینات در آن ها خبری نیست.

در فضای داخلی گنبدخانه 5 کتیبه مختلف وجود دارد: کتیبه سراسری چلیپایی، کتیبه هشت ضلعی زیر گنبد، کتیبه های زیر مقرنس کاری جبهه محراب، کتیبه محراب و دو کتیبه ایوان. با توجه به متن کتیبه های گنبدخانه می شود فهمید که مسجد جامع کاشان پس از زلزله مرمت شده است و این مرمت، پنج سال به طول انجامیده است. آخرین بخش از مسجد جامع کاشان که پس از زلزله مورد مرمت قرار گرفته است، گنبدخانه بوده است، زیرا آخرین کتیبه های تاریخ دار در بالای محراب و ایوان گنبدخانه نصب شده اند. کتیبه های گچ بری زمینه اخرایی و گچ بری زمینه آبی که گرداگرد هشت ضلعی گنبدخانه چرخیده و دارای نورگیر و تهویه است، با آجرکاری فیروزه ای گره بندی شده است. پوشش گنبد از آجرهای لعاب دار فیروزه ای و اخرایی است که با نقوش هندسی تزئین شده است.

تزئینات محراب مسجد جامع کاشان

درباره تزئینات گچ بری محراب مسجد جامع کاشان باید گفت که انواع تزئینات در آن دیده می شود. از مهم ترین و قابل توجه ترین تزئینات، تزئینات آژیده کاری است که در بخش های مختلف محراب به کار رفته است. این شیوه هر چند از سده چهارم هجری رواج پیدا کرد، در سده هفتم و هشتم هجری قمری، هم گسترده تر و هم پیچیده تر و منظم تر شد. از دیگر ویژگی های مهم تزئینی محراب مسجد جامع کاشان، وجود انواع رنگ ها در بخش های گوناگون آن است.

با وجود آن که بخش های باقی مانده از محراب گچ بری نخستین، بسیار کم است و آن چه که باقی مانده است نیز آسیب زیادی دیده است. در بخش های گوناگون آثار رنگ های آبی، قرمز و نارنجی دیده می شود. از این رنگ ها در تمام بخش های باقی مانده در زمینه نقوش و کتیبه ها استفاده شده است و به نظر می رسد برای جلوه بیشتر نقوش و کتیبه ها به کار رفته است. رنگ آمیزی تزئینات گچی، پیش از دوره سلجوقیان رواج داشته و در این دوره، زمینه ها و نقوش تزئینات گچ بری رنگ آمیزی شده اند.

بیشترین رنگ مورد استفاده در محراب مسجد جامع کاشان، رنگ لاجوردی برای زمینه که به نظر می آید برای ایجاد عمق و جلوه بیشتر، از این رنگ استفاده می کرده اند. رنگ های دیگر مورد استفاده این دوره، فیروزه ای، سفید، نخودی و قرمز است که در گچ بری مساجد دیگر آن دوره نیز استفاده شده است. در دوره ایلخانی استفاده از رنگ در گچ بری رواج پیدا کرد.

در اکثر تزئینات گچی، برای تزئین در زمینه نقوش برجسته از رنگ آبی لاجوردی استفاده می شده است. بخش های زیادی از محراب مسجد جامع کاشان دارای تزئینات رنگی است، با توجه به این که بیشتر محراب ها از سده پنجم تا پایان سده هشتم هجری قمری مزین به انواع رنگ ها هستند، نمی توان بر اساس تزئینات رنگی این محراب را منسوب به دوره ای خاص دانست.

تزئینات طاق نمای اول

بخش بالایی و جوانب طاق نمای اول را حاشیه محراب در بر گرفته است. بخش داخلی آن شامل لچکی ها، قوس طاق نما و طاق نمای اصلی است. طاق نمای اصلی چهار کادر با تزئینات متفاوت دارد. حاشیه اول که عریض ترین حاشیه این محراب است، مزین به کتیبه کوفی گره دار است. آثار این حاشیه در داخل مسجد جامع کاشان، به جز قسمت کمی زیر تیزه طاق مسجد، تقریبا از بین رفته است. خوشبختانه در قسمت پشت بام، بخشی از این حاشیه بدون تخریب مانده است. طاق مسجد در پشت بام، بخش مرکزی این حاشیه را پوشانده و تنها بخش هایی از گوشه سمت راست و چپ حاشیه باقی مانده است. به دلیل ریختگی گوشه سمت راست تنها بخشی از کتیبه آن باقی مانده است. واژه های قابل تشخیص این بخش عبارت است از: از عبارت “انی…فکو” در سمت راست “العمر حسبانا” در سمت چپ. بخش مرکزی این کتیبه در داخل مسجد جامع کاشان تقریبا از بین رفته و تنها واژه قابل شناسایی “صبا” است. در تطابق این کلمات با آیات قرآن، آیه 95 و 96 سوره انعام است که متن آن از این قرار است:

“إِنَّ اللَّهَ فالِ ُ الْحَبِّ وَ النَّوی یخْرِجُ الْحَی مِنَ الْمَرتِ وَ مُخْرِجُ الْمَرتِ مِنَ الْحَی ذلِکُمُ اللَّهُ فَأَنَّی

تُؤْفَکُونَ** فالِ ُ الْإِصْباحش وَ جَعَلَ اللَّرلَ سَکَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِکَ تَقْدیرُ الْعَزیزِ الْعَلرمِ”

در حال حاضر، طاق مسجد هر دو گوشه لچکی محراب را پنهان کرده و تنها بخش کمی از لچکی سمت راست محراب سالم مانده است. این لچکی دارای مجموعه ای از نقوش گل و بته اسلیمی است. زمینه این نقوش رنگ قرمز متمایل به نارنجی دارد. ویژگی منحصر به فرد محراب مسجد جامع کاشان به نسبت دیگر محراب های گچ بری دوره سلجوقی و ایلخانی، طاق نما و قوس طاق نمای سه وجهی آن است که نمای خاصی به این محراب داده است. قوس طاق نمای اصلی، دقیقا هم سطح با نوار بالایی حاشیه طاق نمای دوم آغاز و پایان می یابد. این قوس به شکل منحنی و تو رفته است و مزین به کتیبه به خط ثلث است که آیه 9 سوره جمعه را نشان می دهد:

“یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّالهِ مِنْ یوْمِ الْجُمُعَهِ فاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَرعَ ذَلِکُمْ خَررٌ لَکُمْ إِنْ کُنتُمْ تَعْلَمُونَ.”

این کتیبه با هوشمندی، به شکل طراحی شده که عبارت “ِلصَّالهِ مِنْ یه وْمِ الْجُمُعَهِ” دقیقا در تیزه قوس طاق نما خودنمایی می کند که همین مساله موید اهمیت این محراب در برگزاری نماز جمعه و به صورت کلی تر، مسجد جامع بودن مسجد جامع کاشان است. زمینه این کتیبه با نقوش گیاهی پر شده است و بقایای رنگ آبی نیز در زمینه دیده می شود.

طاق نمای اول، طاق نمای اصلی محراب مسجد جامع کاشان است و به چهار بخش تقسیم شده که در هر بخش نقوش اسلیمی متفاوتی کار شده است که در برخی قسمت ها قرینه اند. این طاق نما، توررفتگی عمیق تری دارد که جلوه آن را بیشتر کرده است.

تزئینات طاق نمای دوم و سوم

حاشیه اول طاق نمای دوم شامل تکرار یک نقش گیاهی _ هندسی است که در حال حاضر، فقط بخشی از دو زاویه بالایی آن سالم مانده است. در این طاق نما نقوش گیاهی در هم تنیده وجود دارد. در قوس طاق نمای دوم کتیبه ای به خط کوفی وجود دارد که متن آن خوانا نیست. با توجه به این که خط کتیبه طاق نمای اول، ثلث است و خط کتیبه طاق نمای دوم کوفی است می توان اطمینان پیدا کرد که زمان ساخت و سازنده های آن ها متفاوت بوده است. در طاق نمای سوم مسجد جامع کاشان لچکی و قوس طاق نمای سوم کاملا از بین رفته است. با توجه به عکسی که از این محراب در سال 1320 وجود دارد که نشان می دهد تا پیش از آن سالم بوده است.

کتیبه های محراب های مسجد جامع کاشان

از مهم ترین شاخص های قابل بررسی در محراب های گچ بری مسجد جامع کاشان، کتیبه هایی است که موضوع اغلب آن ها آیات قرآن است. از دیگر موضوعات این کتیبه ها، احادیث، صلوات، اسماءالله، شعارهای مذهبی، تاریخ ساخت محراب یا نام بانی آن و گاهی اوقات نیز اسامی بزرگان دین هستند. محراب مسجد جامع کاشان چهار کتیبه داشته است که در حال حاضر، فقط بخش های کمی از دو کتیبه بالایی آن باقی مانده است. دو کتیبه کوفی و دو کتیبه ثلث در بخش های مختلف محراب وجود داشته است. نوشته های کتیبه چهارم به خط کوفی است و خوانا نیستند. متن سه کتیبه دیگر محراب مسجد جامع کاشان عبارت است از:

کتیبه اول: آیات 95 و 96 سوره انعام به خط کوفی معقلی در حاشیه طاق نمای اول با موضوع توانایی و دانایی خداوند در آفرینش جهان

کتیبه دوم: آیه 9 سوره جمعه به خط ثلث در قوس طاق نمای اول با موضوع اهمیت برگزاری نماز جمعه

کتیبه سوم: آیه 26 سوره آل عمران به خط ثلث در حاشیه دوم طاق نمای سوم با موضوع مشیت الهی و حکمت آن

در باره ارتباط موضوع آیات کتیبه ها با بنای مسجد جامع کاشان و خود محراب تنها می توان درباره کتیبه قوس طاق نمای اول که درباره اهمیت برگزاری نماز جمعه است، اظهار نظر کرد. در طراحی محراب، این قوس طاق نما با هوشمندی هنرمند، به شکلی طراحی شده که عبارت “یوم الجمعه” دقیقا در قسمت نوک آن قرار دارد و از بیشترین نمود برخوردار است. استفاده از این آیه در محراب مسجد جامع کاشان و تاکید بر نمود آن با طراحی خاص، موید اهمیت این مسجد به عنوان مسجد جامع شهر است. آیه 9 سوره جمعه در این قوس طاق نما با هوشمندی هنرمند، به شکلی طراحی شده که عبارت “یوم الجمعه” دقیقا در تیزه آن قرار گرفته و از بیشترین نمود برخوردار است. استفاده از این آیه در محراب مسجد جامع کاشان و تاکید بر نمود آن با طراحی خاص، موید اهمیت این مسجد به عنوان مسجد جامع شهر است.

آیه 9 سوره جمعه در محراب مسجد جامع بسطام یزد و محراب مسجد جامع ورامین نیز استفاده شده است که در هر دو نمونه نیز این آیه در طراحی محراب نمود زیادی دارد. نکته مهم درباره این دو مسجد آن است که هر دو، مسجد جامع شهر خود محسوب می شوند. به نظر می رسد استفاده از این آیه در محراب مسجد جامع کاشان که مهم ترین عنصر مرتبط با مسئله نماز جماعت است، آگاهانه و نشانه ای برای اهمیت جامعیت مسجد است.

چرا این مسجد دو محراب و قبله دارد؟

علت اینکه این مسجد دو قبله دارد آن است که یکی از قبله های آن در گذشته به دلیل آن که جهات قبله در آن به درستی رعایت نشده بود توسط مردم به صورت عمدی خراب شده است. در محل قبله اشتباه به گفته کارشناسان میراث فرهنگی و باستان شناسی، آثار گچبری بسیار زیبا و چشم نوازی وجود داشته است اما برای جلوگیری از به اشتباه نیفتادن نمازگزاران محراب قبله اشتباه، تخریب شده و یک محراب جدید به جای آن ساخته شده است. البته روایت دیگری نیز وجود دارد که نزد اکثر مردم بیشتر مورد پذیرش قرار گرفته است. آن ها می گویند قبله اول که اکنون از بین رفته رو به بیت المقدس بوده است.

چرا مسجد جامع کاشان، اعتبار قدیمی اش را ندارد؟

این مسجد در میدان کهنه کاشان قرار دارد. در گذشته این میدان از جمله میادین اصلی و مرکزی شهر به حساب می آمد. این مسجد نیز به واسطه قرار گیری در مرکز شهر از اعتبار و تقدس بسیار بالایی برخوردار بود. اما به مرور زمان میدان کهنه اعتبارش را از دست داد و دیگر در مرکز شهر قرار نداشت. به همین خاطر این مسجد نیز رونقش را از دست داد و مردم دیگر به آن به چشم مسجد اصلی شهر نگاه نمی کردند. این مساله موجب بروز اتفاقات ناخوشایند در ساختار این مسجد شد.

چند نکته تلخ در رابطه با وضعیت فعلی مسجد جامع کاشان

در نقاط مختلف مسجد جامع کاشان، کولرهایی نصب شده است که هیچ تناسبی با فضای تاریخی و سنتی آن ندارد. در این مسجد حتی نماز جماعتی هم برگزار نمی شود. در برخی از بخش های این مسجد، چادرهایی نصب شده که نازیبایی زیادی در فضای مسجد ایجاد کرده است. در وسط حوض مسجد جامع کاشان، سطل های زباله با زشتی هر چه تمام تر خودنمایی می کنند. وضوخانه و سرویس بهداشتی آقایان باز و قابل استفاده است ولی درب وضوخانه بانوان بسته و مهر و موم شده است. یک اتاقک برای خواندن نماز در این مسجد وجود دارد که متاسفانه وضعیت نظافت آن به شکلی است که در پاکی فرش های آن می توان شک کرد. مسجد جامع کاشان در سال 1315 با شماره 252 به ثبت در فهرست آثار ملی رسیده است اما شبستان آن این روزها تبدیل به انباری بی قواره از اشیای فلزی شده است.

هیئت ابوالفضل مسجد جامع کاشان

در این مسجد یک هیئت مذهبی وجود دارد که با نام هیئت حضرت ابوالفضل به انجام فعالیت های مذهبی مشغول هستند. این هیئت نزدیک به صد سال است که مشغول فعالیت مذهبی می باشد. می شود گفت که تقریبا تمام مراسم مذهبی کاشان هم در دوران جشن ها و اعیاد مذهبی و هم در دوران عزاداری و  به جای آوردن آئین سوگواری با مدیریت و هدایت این هیئت صورت می پذیرد. یکی دیگر از فعالیت های این گروه، انجام تبلیغات مذهبی می باشد. هیئت ابوالفضل کاشان، فعالیت هایی در زمینه فرهنگی و آموزشی نیز انجام می دهد. در گذشته مرکز این هیئت، تکیه پانخل بوده ولی پس از مدتی بین اعضای آن اختلافاتی به وجود آمد. در پی این اختلافات در سال 1320، مسجد جامع کاشان تبدیل به مرکز هیئت شد.

مرمت مسجد جامع کاشان

این مسجد در طول تاریخ بارها تا مرز ویرانی کامل رفته ولی دوباره مرمت شده است. چندین مرتبه مرمت کلی و جزئی بر روی این مسجد اتفاق افتاده است. با توجه به اینکه اکثر مرمت های انجام پذیرفته روی این مسجد، در ادوار تاریخی گذشته بوده و متعلق به عصر حاضر نمی باشد، بدیهی است که هر بازسازی، تغییرات زیادی در شکل ظاهری و ساختار آن به وجود آورده است. اما مهم ترین مرمت این مسجد توسط استادی با نام عبدالرزاق خان (حاکم وقت کاشان) انجام پذیرفته است. این مرمت پس از زلزله شدید کاشان در سال 1192 قمری صورت پذیرفته است.

در آن دوران به دستور کریم خان زند تعداد زیادی کارگر ساختمانی از اصفهان و شهرهای دیگر به کاشان آمدند و شروع به بازسازی این شهر و این مسجد کردند. مرمت این بنای تاریخی در آن زمان، 10 سال تمام به طول انجامید. اما در دوران حاضر متاسفانه هیچ گونه اقدام مرمتی درخور توجهی روی این بنا انجام نمی شود. تنها مرمت نمی شود بلکه تغییراتی در آن ایجاد می شود که به شدت به شکل ظاهری آن آسیب نیز وارد می سازد. اساسا تعمیراتی که در مسجد جامع کاشان انجام شده، حالت تاریخی آن را تحت الشعاع قرار داره و حس و حالی امروزی به آن بخشیده است.

از سوی دیگر، این مسجد حتی مورد محاظت نیز قرار نمی گیرد و مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری آن را به امان خدا رها کرده اند. اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، ممکن است نمی که به این بنا نفوذ کرده باعث رسوب و آسیب دیدگی شدید در آن شود. از سوی دیگر می توان امید داشت که شاید در آینده، این مسجد مورد مرمت و بازسازی قرار بگیرد و جلوه خوب قدیمی خود را بازیابد. همانطور که در طول تاریخ بارها مورد تخریب قرار گرفته و تا مرز ویرانی کامل پیش رفته اما سرانجام توسط گروهی بازسازی و احیا شده است.

جاذبه های گردشگری اطراف مسجد جامع کاشان

کاشان یکی از شهرهای زیبای تاریخی ایران است که برای افراد علاقمند به تاریخ و هنر در هر گوشه این شهر یک جاذبه دیدنی پیدا می شود. هنر معماری مردم کاشان، همواره منجر به خلق آثار زیبا و کم نظیری شده است که چشم هر بیینده ای را به خود خیره می کند. زمانی که به کاشان بروید قطعا از دیدن مسجد جامع کاشان لذت خواهید برد، چرا که تنها یادگار برجای مانده از دوران تاریخ پس از اسلام است که از زلزله سخت و ویرانگر سال 1192 بر جای مانده است. اما پس از دیدن مسجد جامع کاشان که به نوعی موزه معماری ایرانی به شمار می آید، پیشنهاد می شود از چند جاذبه گردشگری دیگر کاشان که در نزدیکی مسجد واقع شده اند نیز بازدید به عمل بیاورید، تا از زیبایی آن بناها نیز لذت ببرید. در ادامه این یادداشت به معرفی جاهای دیدنی کاشان که در اطراف مسجد جامع کاشان قرار دارند خواهیم پرداخت. با لوکس ویلا همراه باشید.

خانه طباطبایی ها

یکی از زیباترین نمونه های خانه ایرانی با اسلوب معماری اصیل خانه طباطبایی ها است. خانه طباطبایی ها متعلق به دوره قاجار است و بانی آن یکی از تجار مشهور فرش آن دوران بوده است. خانه طباطبایی ها در فاصله 2 کیلومتری مسجد جامع کاشان واقع شده است و با شش دقیقه رانندگی در مسیری بدون ترافیک به آن جا خواهید رسید. برای رفتن به خانه طباطبایی ها، وارد کوچه شهیدان دقیقی شوید و سپس به سمت خیابان فاضل نراقی برانید. از آن جا به خیابان علوی بروید تا به خانه طباطبایی ها برسید.

خانه بروجردی ها

در مجاورت خانه طباطبایی ها، خانه بروجردی ها واقع شده است که آن جا نیز به لحاظ زیبایی، بی نظیر است. محال است که از خانه بروجردی ها بازدید به عمل آورید و زیبایی های نهفته در آن جا را فراموش کنید. خانه بروجردی ها به خاطر یک ماجرای عاشقانه ساخته شده است. بین دو خانواده طباطبایی و خانواده بروجردی در آن زمان یک پیوند ازدواج رخ داده بود. از مسجد جامع کاشان تا خانه بروجردی ها حدود 1800 متر فاصله وجود دارد. اگر از طرف خیابان علوی به سمت خانه بروجردی ها بروید، حدود 5 دقیقه فاصله تا آن جا وجود دارد.

حمام سلطان امیراحمد

در مورد این حمام تاریخی که تزئینات معماری بسیار زیبا و دیدنی دارد، داستان طولانی و غم انگیزی بیان شده است. این حمام در طول تاریخ، 17 بار مورد مرمت قرار گرفته است، زیرا از زلزله گرفته تا تخریب و بسیاری از بلایای طبیعی و غیر طبیعی سعی در نابودی این بنای تاریخی داشته اند، اما دست روزگار باعث شده تا اکنون این بنا به عنوان یک جاذبه تاریخی مورد بازدید قرار بگیرد. این بنا در فاصله 1600 متری مسجد جامع کاشان و در نزدیکی خانه بروجردی ها واقع شده است.

آدرس مسجد جامع کاشان کجاست و مسیر دسترسی به آن

مسجد جامع کاشان در میدان کهنه کاشان، در خیابان بابا افضل قرار دارد. رفتن به مسجد جامع کاشان هم از طریق اتوبوس و تاکسی امکان پذیر است و هم از طریق خودروی شخصی به راحتی می توان به آن رسید. این مسجد چندان مورد توجه و مرمت قرار نگرفته است و به شدت در معرض تخریب و آسیب دیدن قرار دارد. با این وجود گردشگران بسیار زیادی در طول سال برای بازدید از آن می روند.

آدرس مسجد جامع کاشان: استان اصفهان، شهرستان کاشان، خیابان بابا افضل، محله میدان کهنه

شماره تلفن مسجد جامع کاشان: 5442171_0315

ساعات بازدید از مسجد جامع کاشان و قیمت بلیط ورودی آن

با توجه به این که این مسجد به شدت مورد بی مهری مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفته است و مورد حفاظت چندانی قرار نمی گیرد، برای بازدید از آن بلیت ورودی نیازی نیست و گردشگران در تمام اوقات سال همه روزه و در هر ساعتی از شبانه روز می توانند به بازدید از این بنای تاریخی بپردازند. شاید از این جهت که امکان بازدید از مسجد جامع کاشان در هر ساعت از شبانه روز وجود دارد و برای بازدید نیاز به پرداخت هیچ هزینه ای نیست، برخی از گردشگران خوشحال باشند، اما به محض ورود به این بنای تاریخی ارزشمند و زیبا که در وضعیت اسفناک قرار دارد، بسیاری از علاقمندان به ایران و آثار هنری زیبایش، غمناک می شوند. امیدواریم مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری هر چه سریعتر، اقدامات لازم را برای مرمت، حفظ و حفاظت این گنجینه معماری به عمل بیاورند.

رزرو ویلا در کاشان

شهر باصفای کاشان، پر از نقش و نگار و گل و گلاب است و یکی از مقاصد توریستی ایران به شمار می رود. در این شهر، جاذبه های گردشگری آیینی و نیز تاریخی بسیار زیادی وجود دارد و به همین خاطر سالانه گردشگران زیادی از سایر نقاط ایران و جهان به این شهر می آیند و از دیدن جاذبه های آن لذت می برند. شهر کاشان، یادگار سده های مختلف تاریخ ایران را در خود جای داده است و تعداد دیدنی های آن، زیاد است. به طوری که برای دیدن همه و یا بخشی از آن ها به بیش از یک روز زمان نیاز است. به همین خاطر بسیاری از گردشگران به دنبال رزرو ویلا در کاشان هستند تا از این طریق بتوانند، در مدت اقامت شان در این شهر زیبا، آرامش کافی داشته باشند. سایت لوکس ویلا با ارائه خدمات تضمینی و معتبر در زمینه رزرو و اجاره ویلا، آمادگی ارائه انواع خدمات در این زمینه را دارد. گردشگران گرامی با سرچی ساده در این سایت و تنها با سه کلیک می توانند به ویلای مورد نظر خود، دست پیدا کنند.