خانه موزه ابوالحسن صبا

خانه موزه ابوالحسن صبا جایی است که با قدم زدن در آن می توان نغمه ترانه و آهنگ های خاطره انگیز موسیقی اصیل ایرانی را شنید. معماری این خانه ساده و در عین حال بسیار نوستالوژیک است. در روزگاری نه چندان دور در خانه موزه ابوالحسن صبا، بسیاری از استاد طراز اول موسیقی ایرانی که میراث کهن نیاکانمان را حفظ کرده اند به تدریس موسیقی پرداخته اند. حفظ این عمارت با فراز و نشیب بسیار همراه بوده و چندین بار به تعطیلی کشیده شده است. این خانه برای علاقمندان به موسیقی اصیل ایرانی یک فضای خیال انگیز و رویایی را داراست. پیشنهاد می شود بازدید از آن را به هیچ عنوان از دست ندهید.

معرفی خانه موزه ابوالحسن صبا

خانه موزه ابوالحسن صبا در آبان ماه سال 1353 گشایش یافت. تشکیل خانه موزه ابوالحسن صبا به شکل موزه بیوگرافیک به خاطر بزرگداشت صبا و ارج نهادن به میراث ارزشمند او در موسیقی ایران بوده است. این بنا در عین اینکه می تواند یادمانی همیشگی از این هنرمند باشد، ادامه خدمات ارزنده صبا را برای ما ممکن می کند. این دو مهم، انگیزه تشکیل خانه صبا بوده است. برای انجام این منظور نخست می بایست خانه صبا به صورت اولیه اش بازسازی می شد و هر آنچه با زندگی و هنر استاد در ارتباط است جمع آوری شود. همچنین در طرح این موزه امکاناتی برای فعالیت های مداوم خانه صبا در زمینه شناخت و حفظ موسیقی ایران در نظر گرفته شد که برای این منظور تشکیل مجدد کلاس موسیقی صبا در درجه اول اهمیت قرار داشت.

ساختمان خانه موزه ابوالحسن صبا پس از مرگ او به وسیله وزارت فرهنگ و هنر از بازماندگانش خریداری شد. این خانه دارای پنج اتاق، زیرزمین و یک حیاط کوچک است. تغییراتی اندک در معماری ساختمان قبل از آنکه به صورت فعلی دربیاید و تعمیر و مرمت قسمت هایی از آن ضروری بود. خانه صبا اکنون دارای یک اطاق دفتر، تالار موزه و کلاس درس و زیرزمینی است که برای آرشیو موزه درنظر گرفته شده است. خصوصیت زندگی و هنر صبا این امکان را فراهم می کرد که مجموعه ای متنوع از آثار و اشیاء متعلق به او در موزه فراهم شود. صبا اغلب سازهای ایرانی را می نواخت و در نوازندگی آن ها مهارت و استادی داشت. این مجموعه شامل دو ویولون، دو سه تار، سنتور، نی، کمانچه، ضرب و دف است. در این مجموعه به غیر از ویولون ها می توانیم سازهای اصلی موسیقی ایران را یکجا پیش چشم داشته باشیم.

آنچه بر اهمیت و ارزش سازها می افزاید علاوه بر ساخت آن ها یادی است که از صبا با خود دارند. یکی از سه تارهای این مجموعه ساخت دست خود استاد است و یکی از ویولون ها با نقشی از بهزاد تزئین شده است. در خانه صبا در کنار مجموعه سازها, اشیای دیگری نیز هستند که شناختی از هنر، شخصیت و زمانه او را امکان پذیر می سازند. در موزه آرایی و تزئین خانه صبا مخصوصا دقت شده است مه این شناخت با فرایادی از زندگی استاد همراه باشد. برای افراد علاقمند به موسیقی، خانه موزه ابوالحسن صبا مکان خاطره انگیزی است زیرا در این مکان هر جایی که بازسازی دقیق جزئیات ممکن نبوده سعی شده است همه چیز یادآور زیبایی، سادگی، فروتنی و هنر و شخصیت استاد صبا باشد. انتخاب اشیاء و ترتیب قرار دادن آن ها در ویترین ها و تزئین اتاق و طرح کلاس موسیقی نیز به همین ترتیب انجام گرفته است.

مجموعه دوم خانه و موزه ابوالحسن صبا شامل این اشیاء و آثار است:

1_تالیفات و یادداشت های صبا در موسیقی

2_نامه ها، اسناد و نوشته های رسمی

3_ عکس ها
4_ تابلوهای نقاشی

5_ اشیاء شخصی

دستنوشته های صبا شامل یادداشت ها، نت ها و نامه های او در ویترین های جداگانه نگهداری می شود. در کنار هر ساز قطعه ای از نت مخصوص آن به خط صبا قرار دارد.

صبا علاوه بر موسیقی که اشتغال همیشگی ذهنی او بود، گاه به گاه به نقاشی نیز دست می زد و خط خوشی داشت. در خانه صبا چند نمونه از خط نستعلیق و شکسته این هنرمند را همراه با نمونه نقاشی های او می بینیم. نقاشی ها شامل تابلوهای رنگ و روغن، طرح های مدادی و نقاشی روی پارچه است. نقاشی های روی پارچه با نقش گل و پرنده، از ظرافت و زیبایی چشمگیری برخوردار است. در خانه موزه ابوالحسن صبا، متعلقات دیگری نیز از صبا گنجانده شده که شامل اشیاء شخصی او است. اشیایی که یاد استاد و تصویر وی را در خود جای داده اند.

تاریخچه خانه موزه ابوالحسن صبا

پنج سال قبل از به دنیا آمدن ابوالحسن صبا پدرش کمال السلطنه خان، مکان فعلی موزه را خریداری نمود. منتخب اسفندیاری همسر صبا، دو سال پس از مرگ این استاد موسیقی تصمیم می گیرد که خانه شان را تبدیل به موزه کند. این بانوی گرانقدر، به آلمان سفر کرده و از خانه بتهوون که تبدیل به موزه شده بود بازدید به عمل می آورد. او پلن خانه بتهوون را طراحی می کند و سپس تعداد زیادی عکس از بخش های مختلف آن می گیرد. او این عکس ها و نقشه ها را به وزارت فرهنگ و هنر آن زمان تحویل می دهد و زمینه تبدیل خانه صبا به موزه، فراهم می شود. در سال 1342 خورشیدی، خانه صبا توسط وزارت فرهنگ و هنر خریداری می شود و پروژه ساخت خانه موزه ابوالحسن صبا از همین جا کلید می خورد.

پس از افتتاح این خانه، در بخش موزه آن، مکتب صبا نیز راه اندازی می شود. در مکتب صبا هنرمندان بزرگی همچون دوامی، فرامرز پایور، علی تجویدی، علی اکبر تجویدی و … به تدریس موسیقی پرداختند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی این موزه بیوگرافیک تعطیل شد و برخی از اشیای موجود در آن به سرقت رفتند. تا آن که در سال 1374 وزارت ارشاد این مکان را بازگشایی می کند. اما پس از گذشت مدت زمانی دوباره این موزه تعطیل می شود. سال 1383 نوه استاد صبا خانه موزه ابوالحسن صبا را مرمت می کند تا آنکه در سال 1388 دوباره فعالیت موزه از سر گرفته می شود.

بیوگرافی استاد ابوالحسن صبا

حال که به معرفی خانه موزه ابوالحسن صبا می پردازیم بهتر است با زندگینامه استاد صبا نیز آشنا شویم. استاد ابوالحسن صبا در سال 1281 خورشیدی در خانواده ای آشنا و علاقمند به موسیقی پا به عرصه هستی گذارد. پدرش مرحوم دکتر ابوالقاسم کمال السلطنه فرزند محمدجعفرخان حکیم باشی، معروف به صدرالحکما نوه محمودخان ملک الشعرا و نبیره فتحعلی خان صبا بود. کمال السلطنه تحصیلات خود را در تبریز به پایان رسانید و با ایرج میرزا همکلاس بود. به علت بالا بودن اطلاعات علمی اش به وی لقب کمال السلطنه را دادند. پدر و جد ابوالحسن صبا گذشته از این که هر دو پزشک بودند در ادبیات فارسی، عربی و فرانسوی نیز تبحر و تسلط کافی داشتند. علاوه بر این فضایل، خط و نقاشی آنان نیز بسیار عالی بود. تمامی خاندان صبا از مفاخر دوران قاجار به شمار می آمدند.

اساسا با قدم زدن در خانه موزه ابوالحسن صبا می توان حدس زد که اینجا خانه یک فرد فرهیخته است. ابوالحسن خان صبا از کودکی ذوق و علاقه عجیبی به موسیقی و صنعت از خود نشان می داد. مادر او تعریف می کرد: ابوالحسن خیلی کوچک بود و می آمد لب ایوان می نشست و چند تار نخ به انگشت شصت پایش می بست و از آن طرف نخ ها را با دست می گرفت و با انگشت های دست دیگر بر روی آن ها می زد و با دهان صدای سازهای مختلف را در می آورد. مرحوم کمال السلطنه چون از شاگردان خوب میرزا عبدالله بود در خانه برای تمرین درس های خود، کم کم ابوالحسن را وادار می کرد که پای سازش ضرب بگیرد. ورود صبا به عالم موسیقی از همین جا شروع می شود. اشتیاق یادگرفتن موسیقی در ابوالحسن کوچک فقط با ضرب گرفتن فرونمی نشست. به همین خاطر او از پدرش سه تار را نیز فراگرفت. او تا رسیدن به سن جوانی، نواختن انواع سازها را فرامی گیرد و در این راه از استادان مختلف بهره می جوید.

استاد صبا در سال 1302 وارد مدرسه عالی موسیقی می شود که به همت استاد علینقی وزیری تاسیس شده بود. او در سن 22 سالگی شاگرد ممتاز این مدرسه می شود. او سال سال 1306 با همکاری استاد وزیری در رشت یک مدرسه عالی موسیقی تاسیس می کند و در آن شهر به مدت دو سال اقامت می نماید. در طول دورانی که در رشت زندگی می کرد تلاش نمود تا نغمه ها و آهنگ های بومی این خطه از ایران را گردآوری کند. صبا به ساز و آواز چوپانان گوش می داد و نت های آن ها را روی کاغذ با دقت می نوشت و سپس آن قطعات را بازنوازی می کرد. او نواهای محلی و بومی را سرچشمه موسیقی اصیل و ناب ایرانی می دانست. یکی از دغدغه های استاد صبا این بود که عموم مردم موسیقی ایرانی را حزن آور و اندوهناک می دانستند. به همین خاطر او سعمی می کرد در موسیقی ایرانی حالاتی نشاط انگیز را خلق نماید. او سپس به تهران بازگشت و در خانه پدری اش کلاس های موسیقی را برپا کرد.

خانه موزه ابوالحسن صبا به همت همسرش منتخب اسفندیاری برای اولین بار افتتاح گردید. منتخب یکی از شاگردان استاد و دخترعموی نیما یوشیج پدر شعر نوی فارسی بود. آن ها در سال 1311 به عقد همدیگر درآمدند. آن ها صاحب سه فرزند به نام های رکسانا، ژاله و غزال شدند. البته استاد هیچکدام از فرزندانش را برای فراگرفتن موسیقی تشویق نکرد. استاد صبا در سال 1311 خورشیدی، چند صفحه ارزشمند در کمپانی کلمبیا ضبط کرد و در آن صفحه ها به نواختن دستگاه ها و گوشه های مختلف موسیقی ایرانی از جمله ابوعطا، حجاز، بیات ترک، همایون، راست پنجگاه و … پرداخت.  صبا خطی بسیار زیبا، قلمی بسیار شیوا و طبعی استادانه داشت. برخی از آثار خطاطی وی را می توان در خانه موزه ابوالحسن صبا مشاهده کرد.

استاد بزرگ موسیقی ایرانی، نقاشی را نزد کمال الملک فراگرفت و تابلوهای متعددی را مصور ساخت. اما متاسفانه اکنون در خانه موزه ابوالحسن صبا تنها دو عدد از آن ها باقی مانده است.در سال 1333 خورشیدی، ارکستر بزرگی زیرنظر و با رهبری استاد صبا تشکیل شد. عمر استاد صبا متاسفانه کوتاه بود و با مرگ وی این ارکستر نیز از هم پاشیده شد. بعد از مرگ او ارکستر شماره یک هنرهای زیبا که استاد، رهبری آن را بر عهده داشت به علت علاقه شدید شاگردش حسین دهلوی به نام ارکستر صبا نامیده شد. صبا نوازنده زبردستی بود. او در نواختن ویولون از تمامی هم عصرانش پیشروتر بود. صبا در فن نواختن ویولون شیوه ای جدید را بنیاد نهاد و امکان نواختن نت های ایرانی را با این ساز غربی فراهم ساخت. این استاد گرانقدر موسیقی در سن 55 سالگی بر اثر سکته قلبی دارفانی را وداع گفت و همسرش برای حفظ یاد و خاطره وی خانه موزه ابوالحسن صبا را افتتاح کرد.

آثار استاد صبا

صبا در طول زندگی 55 ساله خود آثار متعددی را تالیف و  تولید کرده است. آثار بر جای مانده از صبا در زمینه موسیقی به دو دسته آثار ضبط شده و کتاب های تالیفی تقسیم می شند. او کتاب های آموزشی مختلفی برای ردیف موسیقی ایرانی برای چند ساز مختلف را تالیف کرد که برخی از آن ها را می توان در خانه موزه ابوالحسن صبا مشاهده نمود. او در چند مقاله تخصصی نیز به آنالیز برخی از تصنیف های محمدعلی امیرجاهد نیز پرداخته است. حدود 200 صفحه گرامافون فقط از نوازندگی ویولون استاد صبا باقی مانده که شامل چندنوازی، تکنوازی و نیز اجرای چند قطعه طنز می شود. از سال 1330 که دستگاه های ضبط و پخش نوار مغناطیسی جایگزین صفحات گرامافون شد، آثاری از وی در زمینه نوازندگی ویولون، سه تار و نیز آواز بر جای مانده است

. برخی از آثار ضبط شده صبا بر روی نوار مغناطیسی به صورت خصوصی و در خانه دوستانش ضبط شده اند و برخی دیگر نیز در رادیو به ضبط رسیده اند. یک فیلم مستند نیز از زندگی استاد صبا به نویسندگی و کارگردانی احمد فاروقی ساخته شده و در سال 1347 از رادیو و تلویزیون ملی ایران به پخش رسید. پس از مرگ صبا نیز چندین کتاب یادنامه در وصف او به کوشش شاگردان و دوستانش تالیف گردید. در اسفند ماه سال 1395 یک جشنواره با نام جشنواره دانشجویی صبا به همت گروه موسیقی دانشگاه هنر تهران برگزار شد. دور دوم این جشنواره با همکاری انجمن موسیقی ایران و نیز همکاری بنیاد رودکی برگزار گردید.

معماری خانه موزه استاد ابوالحسن صبا

این خانه موزه دارای مساحتی در حدود 230 متر می باشد. به محض ورود به خانه وارد یک حیاط زیبا می شویم که یک حوض فیروزه ای رنگ در آنجا خودنمایی می کند. در سمت راست این عمارت یک دالان واقع شده که انتهای آن به اتاق نگهبانی می رسد. پس از اتاق نگهبانی وارد فضای موزه می شویم. یک حوضخانه با معماری قدیمی در زیرزمین آنجا وجود دارد که در گذشته اساتید بزرگی همچون غلامحسین بنا، علی اکبر شهنازی، علی تجویدی، فرامرز پایور، علی اصغر بهاری، احمد عبادی و … در آن به تدریس می پرداختند.

این خانه با جود آنکه از معماری بسیار ساده ای برخوردار است اما فضایی بسیار گرم و دلنشین و در عین حال، خیال انگیز برخوردار است و حال و هوای ایام نه چندان دور در گذشته را زنده می کند. انگار اگر کمی با آرامش در فضای آن قدم برداریم و چشمانمان را ببندیم و سوار بر قایق خیال شویم، می توانیم فضای خاص موسیقایی که زمانی در آن جریان داشت را مجسم شویم و از آن لذت ببریم. این خانه دارای 5 اتاق بزرگ، یک حیاط کوچک و یک زیرزمین می باشد. معماری خانه ابوالحسن صبا، به سبک قاجاری می باشد و در آن پنجره های چوبی، اتاق های چند دری و نورگیرهای متعدد وجود دارد.

آثار موجود در خانه موزه ابوالحسن صبا

هنگام ورود به سالن موزه، یک ویترین وجود دارد که در آن یک مجموعه بسیار زیبا از یادداشت های استاد صبا نگهداری می شود. دفتر یادداشت های شخصی و اشعار استاد صبا در این ویترین قرار دارند. روی دفترچه یادداشت های شخصی استاد صبا چند لکه زرد نقش بسته و موجب شده تا برخی از اشعار وی ناخوانا شوند. در این موزه حتی عینک، کت و شلوار و قلم و دوات استاد صبا را نیز می توانید ببینید. از جمله دیگر آثار موجود در خانه موزه صبا می توان به یک ماسک گچی از صورت او و نیز بنچاق قدیمی منزلش به علاوه دوربین شخصی او اشاره کرد. در وسط سالن نیز مجموعه عکس بزرگی را می توان دید که زندگی استاد صبا از دوران کودکی و نوجوانی تا آخرین روزهای عمرش را نشان می دهند.

یکی از بخش های این موزه به طور کامل به محل نگهداری سازهای استاد صبا اختصاص یافته است. سازهایی که به لحاظ قدمت و کیفیت از بالاترین سطح برخوردارند. آخرین بخش موزه جایی است به نام منتخب استفندیاری کوه نور، که در آن یادگاری های همسر استاد صبا نگهداری می شود. در این بخش 90 عروسک با پوشش اقوام مختلف ایران وجود دارد. بانو منتخب اسفندیاری نخستین کتاب دستور صنایع دستی و خیاطی را نگارش و منتشر کرده است. او لباس هایی که بر تن عروسک ها است را پس از انجام تحقیقات مختلف طراحی کرده، دوخته و بر تن آن ها نموده است. می توان این بخش از موزه را یک مجموعه کامل مردم شناسی دانست.

مکان های دیدنی اطراف خانه موزه ابوالحسن صبا

بهارستان از جمله مناطقی از تهران به حساب می آید که قدمت بسیار زیادی دارد و در آن تعداد زیادی از منازل تاریخی پیدا می شود. بسیاری از بناها و باغ های متعلق به دوران قاجار نیز در محدوده بهارستان به عنوان منطقه ای اصیل واقع شده اند. هنگامی که به این میدان می روید با ساختمان ها و جاذبه های گردشگری متعددی از تهران رو به رو می شوید که گردش در آن ها خالی از لطف نیست. در ادامه یادداشت به معرفی چند نمونه از مکان های دیدنی تهران در محدوده بهارستان و در نزدیکی خانه موزه ابوالحسن صبا می پردازیم.

باغ سپهسالار: باغ سپهسالار نیز از جمله باغ های قدیمی به جای مانده از دوران قاجار است که در محدوده میدان بهارستان واقع شده است. این باغ اکنون به محل فروش کیف و کفش تبدیل شده است. باغ سپهسالار حدود 500 متر با خانه موزه صبا فاصله دارد و با 6 دقیقه پیاده روی می توان به آنجا رسید.

خانه تاریخی ظهیرالاسلام: این خانه تاریخی نیز در دوران قاجار ساخته شده و شامل یک مجموعه کم نظیر از بناهای دوران قاجار می شود. خانه ظهیرالاسلام در فاصله 600 متری موزه صبا واقع شده و می توان با 8 دقیقه پیاده روی به آنجا رسید.

باغ موزه نگارستان: این بنای زیبا در دوران قاجار ساخته شده و دارای محیطی با صفا و روح انگیز است. باغ موزه نگارستان حدود 450 متر با خانه موزه ابوالحسن صبا فاصله دارد و با پنج دقیقه پیاده روی می شود به آنجا رسید.

ساعت بازدید و هزینه بلیط ورودی خانه موزه ابوالحسن صبا

روزهای شنبه تا چهارشنبه به غیر از ایام تعطیل و نیز ایام سوگواری در ساعات 8 صبح تا 14 بعدازظهر خانه موزه ابوالحسن صبا آماده میزبانی از بازدیدکنندگان و علاقه مندان می باشد. اگر در روزها و ساعاتی که ذکر شد به آنجا رفتید و با در بسته مواجه شدید، کافی است در بزنید و پس از آن خیالتان راحت باشد که نگهبان حتما در را باز خواهد کرد. برای ورود به این عمارت نیازی به تهیه بلیط و پرداخت هزینه ورودی نیست و بازدید از آن کاملا رایگان می باشد.

آدرس خانه موزه ابوالحسن صبا کجاست و مسیر دسترسی به آن

این عمارت زیبا در میدان بهارستان خیابان ظهیرالاسلام واقع شده است. اگر قصد دارید با مترو به آنجا بروید نزدیکترین ایستگاه به آن ایستگاه بهارستان می باشد. از ایستگاه بهارستان تا موزه، حدود 500 متر فاصله وجود دارد. خطوط اتوبوس میدان انقلاب به میدان خراسان و نیز میدان بهارستان به میدان شوش نیز در بهارستان و نزدیکی موزه توقف می کنند. اگر هم قصد دارید با خودروی شخصی تردد کنید باید بدانید که مسیری شلوغ و پرترافیک پیش روی شما قرار دارد و بهتر است با استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی خود را به آنجا برسانید.

آدرس خانه موزه ابوالحسن صبا: در میدان بهارستان، خیابان ظهیر الاسلام، شماره ۹۰