خانه طباطبایی ها

معرفی خانه طباطبایی ها

خانه طباطبایی ها که به لحاظ معماری می توان آن را عروس خانه های تاریخی کاشان نامید مجموعه ای شگفت انگیز و دیدنی است که در نیمه دوم سده سیزدهم همزمان با دوره قاجار به همت یکی از تاجران نطنزی ساکن کاشان ساخته شده است. حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی از بازرگانان سرشناس فرش در دوران قاجار بود و ساخت این بنای شگفت انگیز و منحصر به فرد را در سال 1250 هجری قمری به اتمام رساند. معماران کاشانی را بزرگترین کیمیاگران تاریخ می دانند چرا که با هنرشان از خاک کویری کاشان بناهایی بسیار زیبا و خارق العاده ساختند که همچون زر و طلا در این شهر تاریخی سال هاست که می درخشند. حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی که در آن دوران به تجارت فرش مشغول بود، دستور داد تا بسیاری از تزئینات خانه طباطبایی ها ملهم از نقوش فرش، اسلیمی و ختایی، گل و مرغ و … باشد.

خانه طباطبایی ها چهار حیاط دارد، که قسمت بیرونی خانه در حیاط مرکزی واقع شده است. بخش اندرونی خانه طباطبایی ها در دو حیاط دیگر قرار دارد و چهارمین حیاط به محل سکونت خدمه اختصاص  داشته است. خانه طباطبایی ها با گچ بری های منقوش زیبا، آینه کاری، کاشی کاری های منحصر به فرد در بخش های مخلف خانه در گام گردشگرانی که به بازدید از آن می آیند را شگفت زده می کند. محال است که به کاشان بیایید به دیدن خانه طباطبایی ها بروید و  نتوانید تا ساعت های بسیار زیادی از دیدن  تزئینات خانه طباطبایی ها غرق لذت نشوید. چرا که خانه طباطبایی ها مانند ستاره ای درخشان در آسمان معماری ایران می درخشد.

یکی از مهم ترین نکات در خصوص این بنای تاریخی زیبا، فنون خاص عجیب معماری آن است که موجب می شده است تا دمای داخل خانه از سرمای استخوان سوز کویر در زمستان و گرمای جانسوز تابستان های خشک، متعادل و مرطوب باقی بماند. حتی میزان تابش نور خورشید به داخل بنا با توجه به ویژگی های اقلیمی و آب و هوایی کاشان نیز مورد بررسی قرار گرفته و پنجره ها و خانه جوری ساخته شده اند که نور آفتاب سوزان تنها روشنی و زیبایی را به درون خانه به ارمغان آورد.

معماری و ساختار خانه طباطبایی ها با توجه به اینکه علم در آن دوران که این خانه ساخته شده بود هنوز پیشرفت آن چنانی نداشت، آن چنان قوی و حیرت انگیز است که هر بازدیدکننده و گردشگری را شگفت زده می کند. عناصر چهارگانه آب، باد، آتش و خاک همه گی تحت فرمان هنرمندان آن زمان درآمده بودند تا بنایی جادویی و شگفت انگیز ساخته شود و در حقیقت خاک کویری کاشان در خانه طباطبایی ها به زر مبدل شده است. در ادامه یادداشت شما را با ویژگی های معماری خانه طباطبایی ها بیشتر آشنا خواهیم کرد.

تاریخچه خانه طباطبایی ها

بنای کنونی که به عنوان خانه طباطبایی ها بر جای مانده است متعلق به دوران قاجار است و جالب است بدانید که این بنای عظیم قاجاری به هیچکدام از حکام و امرای آن دوران تعلق نداشته است. این بنا ملک شخصی یکی از تجار مهم کاشان در آن دوران بوده است. معمولا اکثر خانه های اعیانی باقی مانده در طول تاریخ ایران یا متعلق به حکام وقت آن شهر بوده اند و یا به عنوان محلی برای تفریح پادشاه ساخته می شدند. اما در مورد خانه های قاجاری کاشان این قضیه اتفاق نیفتاده است. برای معرفی بیشتر تاریخچه خانه طباطبایی ها در ادامه یادداشت با مالک این بنا بیشتر آشنا خواهیم شد. با ما همراه باشید.

حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی

حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی از بازرگانان سرشناس و متمول فرش ایرانی در دوران قاجار بود. وی بسیار خوش ذوق و اهل هنر بود و به همین خاطر تصمیم گرفت خانه ای زیبا برای اهالی خانواده اش بسازد. او برای ساخت این خانه از بزرگترین و مجرب ترین معماران آن زمان در کاشان یعنی استاد علی مریم کاشان کمک گرفت. علی مریم کاشانی معمار تیمچه امین الدوله و خانه بروجردی ها نیز بوده است و برای ساخت خانه طباطبایی ها حدود ده سال تمام زحمت کشید.

در این بنای تاریخی گچ بری های شگفت انگیز و زیبای بسیار زیادی در کنار کاشی کاری ها و نقاشی های فوق العاده چشم نوازی قرار دارد. همان طور که پیشتر توضیح داده شد از آن جایی که حاج سید جعفر طباطبایی تاجر فرش بوده، نقوش این تزئینات، بسیار ملهم و متاثر از اسلیمی و ختایی های رایج در طراحی فرش های ایرانی است. نقوش و تزئینات خانه طباطبایی ها توسط شاگردان میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری کاشانی و زیر نظر وی انجام پذیرفته است.

میرزا ابوالحسن خان غفاری کاشانی ملقب به صنیع الملک یکی از نقاشان سرشناس دوران قاجار و عموی کمال الملک است. وی نخستین مدرسه نقاشی در ایران را بنیان نهاد. از آن جایی که پس از ورود اسلام به ایران، نقاشی تا سالیان بسیار زیادی ممنوع و حرام بوده است و پس از آن نیز مدت ها فقط برای مصورسازی کتاب و یا آراستن ظروف و کاخ های حکام و امرا به کار گرفته می شده، از این رو ساخت مدرسه نقاشی توسط صنیع الملک که باعث شد مردمان عادی برای امور غیردرباری نیز بتوانند به یادگیری نقاشی بپردازند اقدامی بسیار مهم و تحسین برانگیز به حساب می آید.

خانه طباطبایی ها پس از انقلاب اسلامی توسط اداره میراث فرهنگی از وراث آن خریداری شد و مرمت آن در سال های 1373 تا 1376 انجام پذیرفت و از آن پس بازدید از آن برای عموم مردم امکان پذیر شد. این بنا در سال 1355 با شماره 1504 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

یک ماجرای عاشقانه بین خاندان طباطبایی ها و خاندان بروجردی ها

یکی دیگر از تجار نظزی ساکن کاشان، برای پسرش به خواستگاری دختر حاج سید جعفر طباطبایی می رود.  سید جعفر طباطبایی نیز می گوید به شرطی می پذیرم دخترم به عقد پسر شما دربیاید که خانه ای زیباتر و یا در حد خانه خودمان که به خانه طباطبایی ها معروف شده است، بسازید. آن پسر نیز که سخت دلباخته آن دختر بود شرط را می پذیرد. البته جالب است بدانید که ساخت خانه بروجردی ها حدود هجده سال پس از ازدواج این زوج به اتمام می رسد.

قدمت خانه طباطبایی ها

برخی از کارشناسان حوزه باستان شناسی و مرمت بناهای تاریخی معتقدند که این بنای تاریخی کاشان بر روی خرابه های یک خانه قدیمی تر که متعلق به دوره زندیه بوده ساخته شده است. طبق این نظریه خانه قدیمی تر در زلزله مهیبی که در سال 1192 در کاشان رخ داده تخریب شده بوده است. سند مرمت گران برای ارائه چنین فرضیه ای آن است که زمانی که مشغول مرمت و لایه برداری بخش های شرقی آن که تالار زمستانی در آن واقع شده است بودند، روی ستون های آن گچبری هایی را مشاهده نمودند که با سایر ستون های بنا متفاوت بود و تزئیناتی مشابه تزئینات دوره زندیه داشتند. این مساله موید آن است که قدمت خانه طباطبایی ها بسیار بیشتر از ان چیزی است که برای آن متصور هستیم.

خانه طباطبایی ها قبل از مرمت

 این مکان تاریخی در دوران پهلوی مدتی متروک باقی ماند و خالی از سکنه شد. در این مدت بخش هایی از بنا دچار فرسودگی و آسیب شدند، گیاهات کوچک باغچه های آن خشکیدند، برخی از آجرهای آن افتادند، گچ بری ها فرسوده و بخشی از بافت شان از بین رفت. نقاشی های دیوارهای آن به علت عدم رسیدگی از رنگ و جلا افتادند. البته خوشبختانه میزان آسیب ها بسیار کم بود و مرمت گران و هنرمندان ایرانی در سال 1373 آن را به صورت کامل مرمت و بازسازی کردند. در ادامه چند عکس از نمای خانه طباطبایی ها قبل از مرمت مشاهده نمایید.

پلان خانه طباطبایی ها در کاشان

مساحت خانه طباطبایی ها 4370 متر مربع است و چهار حیات و چهار صحن دارد. در قسمت اندرونی این خانه، دو حیاط در دو طرف اتاق های پنج دری قرار دارند. در بنای تاریخی مانند بیشتر خانه های تاریخی مناطق کویری، سرداب ها و بادگیرهایی برای جریان داشتن و خنک کردن هوا در قسمتی که محل سکونت اهل منزل مرحوم طباطبایی بوده، وجود داشته است. حیاطی که در ضلع شمال غربی این بنای تاریخی قرار دارد از سایر حیات های بخش اندرونی بزرگتر و تعداد اتاق های موجود در آن نیز بیشتر است. یک سرسرای پذیرایی مجزا نیز در این حیاط واقع شده است.

یک سرداب بزرگ در قسمت زیرین اتاق مرکزی اندرونی خانه واقع شده که ویژگی های جالب توجهی را در خود دارد. این ویژگی ها باعث می شود که دمای زیرزمین در فصل تابستان 15 تا 25 درجه سانتیگراد خنک تر از قسمت بیرونی باشد. مصالح به کار رفته در دیواره ها و سقف ضربی سرداب، و نیز پایین تر بودن ارتفاع آن با عددی هوشمندانه از سطح کوچه و زاویه قرارگیری حوض پرآبی که نسیمش در تابستان به درون خانه راهی می شده است، باعث می شده که ساکنان خانه بتوانند از آفتاب داغ تابستان در دل کویر نجات پیدا کنند و حال و هوای خنک و دلپذیری را در فصل تابستان تجربه نمایند.

استفاده هوشمندانه معماران قدیمی ایرانی از ویژگی های طبیعت پیش از اختراعات مدرن امروزی که مردمان آن زمان را از دستگاه های سرمایشی و کولر که آن زمان هنوز اختراع نشده بود، نکته افتخارآفرینی در هنر ایران است. اگر سازه ای مشابه بادگیر و سردابه های ایرانی در کشورهای مردن و پیشرفته وجود داشت در حالی که امروزه مساله تخریب محیط زیست و مشکلات مربوط به کمبود انرژی و منابع طبیعی به شدت مطرح است، قطعا از آن در ساخت منازل مدرن در مناطق خشک و کویری و گرمسیری استفاده می شد و با آن به جهانیان فخر می فروختند، اما متاسفانه در ایران آن طور که شایسته است به تاریخ و آثار تاریخی توجه نمی شود.

معماری خانه طباطبایی ها

هماهنگی ساختار معماری خانه با اقلیم یکی از مسائلی است که در معماری امروز ایران به هیچ عنوان مدنظر قرار نمی گیرد در حالی این مساله می تواند به کنترل مصرف انرژی بیانجامد و مزایای بسیار زیادی دارد. در خانه طباطبایی های کاشان علاوه بر آنکه طراحی معماری خانه به توجه به شرایطی کویری کاشان انجام پذیرفته است مسائل فرهنگی، هنری و حتی عرفانی نیز در آن مدنظر قرار گرفته است و به حق که معماران و هنرمندان آن زمان کاشانی به خوبی از پس رعایت تمامی موارد برآمده اند. به بیان بهتر این بنای تاریخی در کالبد شهر کاشان با تمام ویژگی های زیست محیطی، فرهنگی و مذهبی جان گرفته است. در ادامه این یادداشت توضیحات بیشتری در رابطه با این موضوع داده خواهد شد. با ما همراه باشید.

ویژگی های معماری خانه طباطبایی ها

شاخص ترین ویژگی معماری خانه طباطبایی ها عبارت است از معماری درونگرا و حجاب دارد. البته یکی دیگر از ویژگی هایی که در ساختار این خانه به شدت به چشم می خورد رعایت اصل تقارن در تمامی بخش های جزئی و کلی و حتی تزئینات آن است. متقارن بودن یکی از بارزترین اصولی است که در معماری ایرانی به کار گرفته می شود. باغچه های درون خانه طباطبایی ها همه به صورت گودالی هستند. به این معنی که برای ساخت باغچه گودالی به عمق یک متر کنده می شود و سطح باغچه پایین تر از سطح زمین است. در مناطق کویری معمولا این روش به کار گرفته می شود. این کار سه مزیت دارد:

مزیت اول: آب مورد نیاز برای این باغچه ها از طریق قنات ها تامین می شود و وقتی که سطح باغچه پایین تر از سطح زمین باشد دسترسی به آب قنات آسان تر می شود.

مزیت دوم: تاب آوری بنا را در مقابل زلزله افزایش می دهد.

مزیت سوم: این کار باعث می شود تا خانه در مقابل صدا و حرارت تا حدود زیادی عایق شود.

اساسا قرارگرفتن خانه در سطح پایین تر از زمین و دل خاک، باعث می شود که خانه نه بیش از حد گرم شود و نه بیش از حد سرد. همان طور که اشاره شد معماری خانه طباطبایی ها به صورت درونگرا انجام پذیرفته است به همین خاطر نمای بیرونی خانه طباطبایی از بیرون شاید چندان خیره کننده و چشم نواز نباشد ولی به محض ورود به خانه تزئینات و هنر فضایی به شدت دل نشین را ایجاد می کند. اساسا اکثر خانه هایی که در مناطق کویری در گذشته ساخته می شدند از معماری درونگرا برخوردار بوده اند. علت این امر هم در اعتقادات مردمان آن سرزمین ها نهفته است. مردمان آن مناطق به شدت به چشم خوردن اعتقاد داشته اند و به همین خاطر سعی می کردند آن چه که دارند زیاد به چشم نیاید پس به همین خاطر مانع دیده شدن زیبایی های خانه های شان از ببیرون می شدند. از طرفی دیگر تفاخر به ثروت نوعی عمل غیراخلاقی به حساب می آمده است و به همین خاطر ثروتمندان آن مناطق سعی می کردند تا شکوه و تجملات درون خانه شان چندان به چشم اغیار نیاید و ثروت شان را به رخ مردمانی که اموال و دارایی کمتری دارند نکشند.

البته حجاب دار بودن خانه نیز از جمله مسائلی است که به شدت در اسلوب معماری خانه طباطبایی ها به کار گرفته شده است. حجاب دار بودن خانه به این معنی است که از بیرون خانه به هیچ عنوان دیدرسی به درون خانه وجود نداشته باشد. یعنی از بیرون حتی حیات خانه را نتوان دید. تمامی پنجره های خانه طباطبایی به فضای درونی خانه گشوده می شوند و به نوعی ارتباط درون خانه با محیط شهری به طور کامل قطع است. ایوان ها نیز سرپوشیده است هستند. بر کسی پوشیده نیست که حجاب دار ساخته شدن خانه به این علت است که اهالی خانه بدون نگرانی از نگاه های مزاحم افراد دیگر، به راحتی زندگی کنند.

بخش های مختلف خانه طباطبایی ها

خانه طباطبایی ها شامل سه بخش اندرونی، بیرونی و بخش مخصوص اسکان خدمه و غلامان است. این خانه در مجموع 40 اتاق، چهار حیاط چهار زیرزمین که در اصلاح آن دوره سرداب نامیده می شد، دو قنات برای تامین آب خانه، سه عدد بادگیر برای تنظیم دمای خانه و خنک شدن در وجود دارد. قنات هایی موسوم به نصرآبادی و دولت آبادی آب خانه طباطبایی ها را تامین می کردند. در حیاط خانه طباطبایی ها درختان بهشتی انار و انجیر کاشته شده است.

ورودی خانه طباطبایی ها

از آن جایی که متراژ خانه طباطبایی ها بسیار بالا است و وسعت بسیار زیادی دارد به همین خاطر پنج در ورودی برای آن در نظر گرفته شده است. اما امروزه فقط  یکی از  ورودی های خانه طباطبایی ها مورد استفاده قرار می گیرد. ورودی که امروزه مورد استفاده قرار می گیرد در ابتدا به یک راهروی پرپیچ و خم می رسد و این راهرو به هشتی خانه طباطبایی ها می رسد. هشتی عبارت است از فضایی در ورودی خانه های قدیمی که هشت ضلعی است و مهمان خانه زمانی که می رسید به منظور آماده شدن اهالی خانه آن جا منتظر می ماند.

البته یکی دیگر از کاربردهای هشتی آن است که مانع به چشم آمدن اختلاف ارتفاع خانه با سطح زمین می شود. یکی دیگر از تدابیر جالب به کار گرفته شده در معماری خانه طباطبایی ها برای عایق کردن خانه در مقابل سرما و گرما، استفاده از پنجره های دو جداره ای است که به صورت عمودی باز و بسته می شوند.

حیاط مرکزی خانه طباطبایی ها

حیاط مرکزی در بخش بیرونی خانه طباطبایی ها واقع شده است و تالارهای مختلف چهار فصل این بنای تاریخی را به هم متصل می کند. این تالارها در حیاط مرکزی به صورت متقارن و آینه ای رو به روی هم قرار گرفته اند. سرتاسر حیاط مرکزی خانه طباطبایی ها پوشیده از گچ بری هایی زیبا با نقوش ملهم از فرش های ایرانی است. سنگ های سفید حجاری شده و حوض بزرگی که در میان این حیاط قرار گرفته است به شدت به چشم می آیند. پلان حیاط خانه طباطبایی ها به شکل مستطیل است و زاویه های آن پخ شده است. در  دوران قاجار هنگام نوروز و نیز ایام عزاداری محرم و صفر میزبان عموم مردم می شده است و فقیر و غنی برای برپایی مراسم به آن جا می آمدند. در هر سوی حیاط مرکزی یک بخش مهم از خانه قرار گرفته است.

شاه نشین خانه طباطبایی ها

در ضلع جنوبی حیاط مرکزی این خانه شاه نشین واقع شده است. از این شاه نشین به منظور پذیرایی از تجار و مهمانان رسمی استفاده می شده است. یک اتاق هفت دری بزرگ با سقف بلند در این شاه نشین وجود دارد که به خاطر تزئینات گچ بری و آینه کاری آن مشهور شده است. برخی از هنردوستان این شاه نشین را با عنوان تالار آینه می شناسند. البته تزئینات این شاه نشین محدود به گچ بری و آینه کاری نیست.

برخلاف آن چه در اکثر سایت ها در مورد استفاده از مقرنس در تزئینات سقف خانه طباطبایی ها نوشته اند، سقف بخش های اندرونی این بنای تاریخی با یزدی بندی تزئین شده است.

در معماری ایرانی به نوع خاصی از کاربندی سقف در حالت قوسی شکل یزدی بندی می گویند. یزدی بندی حالتی مابین مقرنس و رسمی بندی است. در ادامه می توانید یزدی بندی های خانه طباطبایی ها را مشاهده نمایید.

ایوان آینه خانه طباطبایی ها

برای استراحت و چرت عصرگاهی مهمانان، ایوانی ددیت در مقابل تالار شاه نشین خانه طباطبایی ها ساخته شده بود که تزئینات آینه کاری و گچ بری بی نظیر و دلربایی دارد. زاویه این ایوان به نحوی طراحی شده که از در و پنجره های آن می توان از زیبایی های حیاط لذت برد. سقف این ایوان، به خاطر تزئینات فوق العاده یزدی بندی، گچ بری و آینه کاری و نیز استفاده از نقوش لچک و ترنج فرش در آن، شهرتی جهانی دارد.

آن طور که در روایات آمده است در این ایوان فرشی که نقوشش با نقوش سقف، مطابقت و مشابهت کامل داشته است پهن می شده است. هنگامی که نقوش فرش در آینه کاری های سقف ایوان، انعکاس و تجلی می یافته است زیبایی خانه به واسطه هنر ایرانی به حد اعلی خود می رسیده است. البته امروز اثری از این فرش باقی نمانده است تا شکوه و روح نوازی هنر موجود در این ایوان در همان حد و اندازه واقعی اش برای گردشگران و بازدیدکنندگان جلوه گر شود.

اتاق های بیرونی عمارت طباطبایی ها

اتاق هایی که در بخش بیرونی خانه طباطبایی ها قرار دارند به دو دسته اتاق های تابستانی و اتاق های زمستانی تقسیم می شوند. اتاق های تابستانی و زمستانی به هم به لحاظ موقعیت قرارگیری و هم به لحاظ معماری با هم متفاوت بودند. علت این که اتاق های تابستانی و زمستانی خانه طباطبایی ها بسیار از هم متفاوت هستند این است که دمای هوا در اقلیم کاشان در دو فصل تابستان و زمستان بسیار متفاوت است. به همین خاطر باید معماری این خانه ها به نحوی صورت پذیرد که اهالی خانه بتوانند هم از گزند گرمای تابستان در امان بمانند و هم سوز سرمای زمستان آزارشان ندهد.

اتاق های زمستانی بخش بیرونی خانه طباطبایی ها

اتاق های زمستانی در موقعیتی قرار گرفته اند تا بتوانند از هنگام طلوع تا غروب از نور و گرمای خورشید بهره مند شوند. در مناطق کویری، اختلاف دمای ظهر و شب بسیار زیاد است. سقف اتاق های زمستانی بخش بیرونی خانه طباطبایی ها بسیار کوتاه است و به صورت دو لایه ساخته شده است تا در زمستان که دمای هوا گاهی تا منفی 20 درجه سانتیگراد سرد می شود، هوای درون اتاق ها مطلوب باقی بماند و ساکنان از سرمای سوزناک هوا در امان باشند. البته در هر اتاق یک شومینه نیز تعبیه شده است ولی تدابیری مانند زاویه قرارگیری اتاق ها و نیز دو لایه و کوتاه بودن سقف ها منجر به صرفه جویی در مصرف انرژی می شده است.

یکی دیگر از ویژگی های جالب معماری این اتاق های زمستانی آینه ای بودن و ایجاد تصویر پر تکرار در آینه های موجود در اتاق ها است. به این صورت که زمانی که افراد در جلوی یکی از درها می ایستادند و به آینه نگاه می کردند به علت موازی بودن زاویه آینه ها تصویر تکرار شونده تا بی انتهای چهارچوب درها را ببینند.

اتاق های تابستانی بخش بیرونی خانه طباطبایی ها

اتاق های تابستانی اما معماری شان کاملا متفاوت است. از آن جایی که در تابستان گرمای جان سوز کویر و آفتاب داغ بسیار آزاردهنده می تواند باشد، همه اتاق های تابستانی بخش بیرونی خانه طباطبایی ها در یک خطر مرزی در حدفاصل حیاط خدمه و حیاط بیرونی ساخته شده اند و در زاویه ای قرار گرفته اند تا ساکنان از گزند پرتوهای شدید آفتاب در تابستان کویر در امان باشند. البته سقف این اتاق ها نسبت به اتاق های زمستانی بلند تر است و نیز فاقد شومینه هستند.

حیاط خلوت های خانه طباطبایی ها

در دو طرف شاه نشین خانه طباطبایی ها اتاق های گوشواره ساخته شده اند. منظور از اتاق گوشواره اتاق هایی است که در دو طرف شاه نشین یک عمارت ساخته می شدند که به لحاظ مساحت از شاه نشین کوچک تر بودند. کاربرد گوشواره بیشتر  برای بزرگتر شدن فضای شاه نشین و نیز مورد استفاده قرار گرفتن در زمانی است که تعداد مهمانان بیشتر از ظرفیت شاه نشین باشد. اما در پاره ای از مواقع اتاق گوشواره محل نوازندگی و موسیقی بوده است.  در پشت گوشواره ها خیاط خلوت های خانه طباطبایی ها قرار گرفته اند. طمانی که مهمانان در خانه حضور می یافتند خدمه منزل در حیاط خلوت ها مستقر می شدند. البته حیات خلوت کاربرد های دیگری نیز داشته است. از جمله تامین نور اتاق های اطراف. جالب ترین ویژگی این حیاط خلوت ها نقاشی های زیبای آن ها است. نقاشی های نفیسی در حیاط خلوت خانه طباطبایی ها کشیده شده است که موضوعات جالبی دارند. در این نقاشی ها زندگی و فعالیت های مردم در آن زمان به تصویر کشیده شده است از جمله ساخت کاهگل و حفر قنات آب و …

پلان این حیاط ها به صورت هشت و نیم هشت است و با بناهای دور تا دور اطراف شان محصور شده است. فضای اطراف حیاط ها دو طبقه و سقف آن ذوزنقه ای شکل است. در استفاده از شکل ذوزنقه برای سقف حیاط خلوت خانه های ایرانی باز هم می تواند هوش و فراست معماران ایرانی را دید چرا که شکل ذوزنقه بنا را در مقابل باران های شدید موسمی محافظت می کند. زمانی که مراسمی در مناسبت های خاص در خانه طباطبایی ها برگزار می شده است زنان برای تماشای مراسم به طبقه بالای حیاط خلوت می رفتند و مردان در طبقه پایین حضور می یافتند. حیاط خلوت شرقی خانه طباطبایی ها یک تفاوت عمده با سایر حیاط خلوت ها داشته است و آن این که از طریق یک راه پله به بهارخواب می رسیده است و یک راه دیگر برای دسترسی به فضای اسطبل نیز داشته است.

اصطبل های خانه طباطبایی ها

در خانه طباطبایی ها دو نوع اصطبل برای چهارپایان وجود داشته است. برخی اصطبل ها فضای شان به نحوی طراحی شده است که دائمی باشند و برخی دیگر از این اسطبل ها برای استفاده موقت ساخته شده بودند. کاربرد هر کدام از این اسطبل ها متفاوت بوده است. خدمه پس از قرار دادن حیوانات اهالی خانه و یا مهمانان از دسترسی حیاط خلوت شرقی به بخش خدمه می رفتند.

بخش اندرونی خانه طباطبایی ها

حاج سید جعفر طباطبایی به همراه همسر و فرزندان و سایر اعضای خانواده اش در بخش اندرونی زندگی می کردند. در حقیقت قسمت اندرونی خصوصی ترین بخش خانه طباطبایی ها بوده است و تمامی تدابیر لازم برای در آرامش بودن اعضای خانواده و نیز محفوظ ماندن و در دیدرس نبودن اهالی خانه به خصوص زنان، مدنظر قرار گرفته است. به غیر از اعضای خانواده حاج جعفر طباطبایی هیچ فرد دیگری حق حضور یافتن و یا حتی رفت و آمد به آن جا را نداشته است. نکته جالت توجه آن است که تزئینات بخش اندرونی نسبت به حیاط و بخش بیرونی بسیار کمتر بلوده است. هر چند که تزئینات ساده تر و به دور از حالت پر نقش و نگار بیرونی است اما ویژگی های جالبی باعث ایجاد حالتی خاص و زیبا در این بخش بنا شده است. از جمله حالت خاص و متفاوت طاق خانه ارسی های رنگی جذابی که در هر ساعت روز با توجه به تغییر زاویه نور خورشید نقوش و طرح های مختلفی را روی سطوح، انعکاس می دادند. در حقیقت متفاوت بودن زاویه نور خورشید کویر در هر ساعت روز باعث می شده است نوری که از شیشه هیا رنگی ارسی های عبور می کند طرحی تا حدودی متفاوت از ساعت قبل را روی دیوار و کف اتاق ها بیندازد. بنابراین در هر ساعت از روز اتاق های اندرونی جلوه ای متفاوت می یافتند.

اندرونی خانه طباطبایی ها چند بخش مختلف داشته است:

اتاق پنج دری اندرونی

یک اتاق ساده که دارای پنج در بوده است در مرکزی ترین بخش اندرونی خانه طباطبایی ها واقع شده است. این اتاق مرکزی در میان دو حیاط قرار گرفته است و از کمترین تزئینات نسبت به سایر بخش های خانه برخوردار است. اما همان طور که در سطور بالاتر اشاره شد ویژگی های خاص معماری در طاق و زاویه قرارگیری پنجره های ارسی باعث شده است که زیبایی متفاوت و چشم گیری داشته باشد. البته این نکته نیز ناگفته نماند که با توجه به این که این بخش از خانه محل آرامش و سکونت اعضا بوده است شاید سادگی تزئینات آن به خاطر حفظ آرامش اهالی خاندان طباطبایی بوده است.

اتاق ایوان دار اندرونی

در مقابل اتاق پنج دری اندرونی یک اتاقی ایوانی واقع شده است که در مرز بین بخش بیرونی و اندرونی خانه قرار گرفته است. محل دقیق قرارگیری این اتاق ایوانی پشت به قسمت شمالی حیاط بیرونی خانه طباطبایی ها است.

دو ایوان ستون دار کوچک تر در دو سوی ایوان اصلی اتاق واقع شده اند. دو هشتی نیز در دو سوی ایوان های کوچک تر قرار گرفته است. یکی از هشتی ها برای رفتن از اندرونی به بیرونی است و هشتی دیگر برای ورود به اندرونی ساخته شده است. در حقیقت هشتی ها محل ورود و خروج هستند.

حیاط وسیع اندرونی

در سمت چپ اتاق پنج دری و در زاویه شمال غربی یک حیاط بزرگ واقع شده است که تعداد اتاق هایی که در اطراف آن قرار دارند از تعداد اتاق های حیاط دیگر اندرونی بیشتر است. یک مهتابی در ایوان یکی از اتاق های اصلی حیاط  بزرگ اندرونی ساخته شده است که اعضای خانواده و مهمانان نزدیک در آن می نشستند. این مهتابی در بخش بالای خانه کمی پایین تر از پشت بام واقع شده است. بسیاری از اتاق های اطراف این حیاط سه دری هستند. از آن جایی که حوض و باغچه اعضای جدایی ناپذیر معماری ایرانی هستند در این حیاط نیز حوض و باغچه ساخته شده است.

حیاط کوچکتر بخش اندرونی خانه طباطبایی ها

در سمت راست اتاق مرکزی بخش اندرونی خانه طباطبایی ها یک حیاط کوچک تر قرار گرفته است که به واسطه یک دالان به بخش ورودی و خروجی این بنای تاریخی راه پیدا می کند. درون این حیاط یک اتاق کوچک، یک باغچه زیبا و یک حوض کوچک نیز درون این حیاط قرار داشتند.

سرداب های خانه طباطبایی ها

شاید سرداب هایی که در خانه های کویری ایرانی ساخته می شود را بتوان یکی از معجزات معماری آن دوران دانست و در آن هوش و قریحه بی نظیر ایرانیان را در به کارگیری عناصر معماری برای حفظ انرژی و کنترل دمای خانه در سرما و گرما دید. این سرداب ها در زمانی ساخته شده اند که هنوز و علم و تکنولوژی مدرن قادر به ساخت دستگاه های سرمایشی و گرمایشی کنونی نبوده است و هنوز بحثی از اهمیت مساله حفظ انرژی به میان نیامده بوده است. این سرداب ها چهار عنصر مشهور خلقت را یعنی آب و باد و خاک و آتش را به خدمت خود می گرفته اند. اساسا رد باورهای فرهنگی و فلسفی را در معماری سنتی ایران به خوبی می توان دید. دو سرداب بزرگ خانه طباطبایی ها ساخته شده است. یکی از این سرداب ها در بخش بیرونی قرار دارد و سرداب دیگر در بخش درونی خانه طباطبایی ها واقع شده است. سرداب های خانه طباطبایی ها می توانند موجب ایجاد اختلاف دمای 20 تا 25 درجه سانتیگراد در بیرون خانه و درون آن شوند.

در ادامه این یادداشت توضیحات مختصری در خصوص عواملی که می توانند موجب به وجود آمدن اختلاف دما از طریق سرداب ها شوند آورده خواهد شد. یکی از مهم ترین عوامل، وجود بادگیرهایی است که در بام سرداب قرار دارند و جریان هوا و باد را می توانند تحت کنترل درآورند. سقف ضربی و نوع مصالح مورد استفاده در ساخت سقف و دیواره های سرداب نیز از جمله عوامل مهمی است که توانایی ایجاد تغییر دما در سرداب ها را به وجود می آورد. هوای داغ و آتشین کویر به واسطه بادگیرهای موجود در سقف وارد سرداب می شود و سپس با خاک مرطوب بدنه کانال هایی به نام نای کش در سرداب به چرخش در می آید و مولکول های آن حجم سنگین تری را پیدا می کنند و به سمت کف زمین می روند و هوا را خنک تر می سازند. بدنه های سرداب های خانه طباطبایی ها دو جداره است و به همین خاطر حالت عایق حرارتی را نیز پیدا می کنند و نمی گذارند هوای بیش از حد گرم و یا بیش از حد سرد بیرون از سرداب به طور مستقیم وارد آن شود. یک حوض بزرگ در مرکز سرداب فضای آن را خنک تر می کرده است. سرداب ها در زیر زمین ساخته می شدند و به آب قناتی که آب خانه را تامین می کرده است دسترسی داشته اند همه این عوامل در کنار هم می توانند دمای داخل سرداب را 22 تا 40 درجه سانتی گراد کاهش دهند. فضای بالای سرداب ها از طریق یک پلکان از حیاط جدا می شده است. جالب است که بدانید هدف از ساخت این فضاها در بالای سرداب ها راحتی افراد مسن ساکن خانه بوده است تا بتوانند از هوای مطلوب سرداب در روزهای گرم سال به خوبی بهره مند شوند.

بخش خدمه در خانه طباطبایی ها

از آن جایی که امور نظافت، سامان دهی و نیز پخت و پز این خانه تاریخی بسیار مفصل و زیاد بوده است در نتیجه برای انجام این امور نیاز به حضور تعدادی خدمه بوده است. خدمه در بخشی از خانه طباطبایی ها سکونت می کردند. برای سکونت خدمه یک حیاط، اتاق و سرداب درنظر گرفته شده بود. یکی از مهم ترین وجوه تفاوت محل سکونت خدمه در مقایسه با سایر بخش های خانه فقدان هر گونه تزئینات در آن جا است. در قسمت مطبخ یا به اصطلاح امروزی آشپزخانه غذای تمامی اهالی خانه از غذای خود خدمه گرفته تا اعضای خانواده و مهمانان در آن جا پخته می شده است. امروزه اثری از اتاقی که خدمه در آن سکونت داشته اند یافت نمی شود ولی آشپزخانه به طور کامل باقی مانده است. از سردابی که در بخش خدمه قرار داشت به عنوان محلی برای نگهداری مواد غذایی نیز استفاده می شده است.

ماجرای آتش سوزی در خانه طباطبایی ها

جالب است که در عصر حاضر از ظرفیت این بنا برای تغییر دمای محیط اطراف نه تنها استفاده نمی شود بلکه با استفاده بی دقت از دستگاه های مدرن به این بنا آسیب هایی را هم وارد آورده اند. در تیر ماه سال 1397 سیم پنکه ای که در یکی از انبارها وجود داشت اتصالی کرد و این مکان دچار آتش سوزی شد. البته خوشبختانه آتش نشانان به موقع رسیدند و جلوی رسیدن آسیب به بخش های دیگر بنا را گرفتند.

تزئینات خانه طباطبایی ها در کاشان

همان طور که تا کنون اشاره شد الهام گرفتن از نقوش فرش در ساخت تزئینات خانه طباطبایی ها در کاشان به علت اینکه مالک این بنا تاجر فرش بوده، بسیار رایج است. البته نقوش دیگری هم در این خانه وجود دارد که با توجه به ریشه ها و اصالت تاریخی کاشان به دیوارهای خانه طباطبایی ها راه یافته است. یکی از این نقوش، نقش سرو است که جایگاه دیرینه ای در میان نقوش ایرانی دارد. مردمان کاشان نیز از دیرباز تا پایان عهد قاجار اهمیت زیادی برای این نقش قائل بودند و نقش سرو را می توان در نقوش سفالینه ها، فرش، آثار فلزی و تزئینات معماری کاشان به وفور می توان پیدا کرد.

نقش سرو از دوران باستان جایگاه مهمی در هنر ایرانی داشته و اساسا سرو، یکی از درختان مقدس به حساب می آمده است. سرو در هر دوره ای مفهوم و جایگاه نمادین ویژه ای داشته است. سرو در دوران اسلامی نشان وارستگی، آزادگی و استقامت است. در عرفان اسلامی سروی که شاخه هایش به علت وزش باد معنوی خمیده شده به شکل بته جقه درآمده است. بته جقه یا سرو خمیده قامت یکی از نقوش پرتکرار در آثار هنری دروان باستان است.

به غیر از یکی دو مورد مقرنس در شاه نشین در تمامی تزئینات سقف، معماران کاشانی ترجیح داده اند که از یزدی بندی استفاده کنند. یزدی بندی ها با گچ ساخته شده اند و در حالت قوس دار و نزدیک به گنبدی شکل شدن زیبایی مکنحصر به فردی به سقف خانه طباطبایی ها داده اند. پنجره هایی با پوشش گچی مشبک از جمله دیگر ویژگی های جذابی است که در جاهای دیگر کمتر می توان نظیرش را یافت. روی طاق ها، ایوان ها و ایوان چه های نمای بیرونی بخش های مختلف خانه نقش برجسته های منحصر به فردی وجود دارد که آن ها نیز همه از گچ ساخته شده اند. ترکیب گچ بری، آینه کاری زیبایی و جلوه دوچندانی به این بنا داده است. حتی در آینه کاری های این بنای ارزشمند می توان ردپای اعتقادات ایرانیان به دنیای ابدی را پیدا کرد. انعکاس چارچوب درهای شاه نشین در آینه کاری هایی که به موازات هم انجام شده اند، حالت تکرارشونده تا بی نهایت را تداعی می کند.

در مقابل هر قسمت از بنا یک حوض وجود دارد که اندازه این حوض با توجه به بزرگی آن قسمت از بنا که در مقابلش قرار گرفته است متغیر است. حوض ها در جایی قرار گرفته اند که نقش خانه با تمام رنگ های به کار رفته در آن انعکاس یابد. هر وزش باد یا حتی چرخش دست در آب حوض به هنگام وضو گرفتن این نکته را به صاحبان بنا یادآوری می کند که دنیا فانی است به جلال و دارایی آن نباید اعتماد کرد. پنجره های مشبک ارسی با شیشه های رنگی را در بسیاری از بناهای تاریخی ایران می توان یافت. اما پنجره های خانه طباطبایی دو ویژگی مثبت بیشتر را دارند یکی آن که با توجه به زاویه قرارگیری شان در خانه هر ساعتی از روز شکل متفاوتی را از طریق عبور نور، روی کف اتاق و دیوارها ایجاد می کنند و دیگری آن که  هر دو حالت استفاده از نقوش ختایی و یا گره چینی را می توان در آن ها مشاهده کرد.

اتاق پنج دری بخش اندرونی که ویژه ترین بخش خانه است و خاندان طباطبایی فرد دیگری حق ورود به آن را نداشته است از کمترین تزئینات برخوردار است و به نوعی دیوارهای ساده ای دارد که به جای پرنقش پر سکوت هستند. البته اسطبل ها و محل سکونت خدمه هیچ گونه تزئیناتی ندارد و برای ساخت شان هیچ سلیقه ای خرج نشده است. درختان و گیاهان باغچه های خانه طباطبایی ها نیز به نوعی بخشی از زیبایی ها و تزئینات خانه طباطبایی ها به حساب می آیند. همانطور که نقوش دیوارهای خانه شکلی انتزاعی از تصویر گیاهان و درختان بهشت هستند، در باغچه های موجود در حیاط های خانه طباطبایی ها نیز درختانی کاشته شده اند که به درختان باغ های بهشت شهرت دارند. از جمله درخت های موجود در حیاط خانه طباطبایی ها می توان به درختان انجیر و انار اشاره کرد. یک درخت انجیر هشتاد ساله در میان باغچه یکی از حیاط های این خانه به خاطر فرم خاصش بیش از سایر درختان خودنمایی می کند. اگر برای بازدید به این خانه تاریخی که به عروس خانه های ایرانی شهرت دارد بروید و بخواهید به عکاسی از نقوش آن بپردازید می توانید بی نهایت عکس بگیرید که هر یک در عین شباهت به دیگری بسیار متفاوت از هم می تواند باشد. در حقیقت نقوش بسیار متنوع در حالت وحدت و انسجام، ترکیبی هماهنگ و چشم نواز را می توانند ایجاد کنند.

مکان های دیدنی اطراف خانه طباطبایی ها

شهر کاشان در طول تاریخ همواره بستری برای حوادث تاریخی و در عین حال خلق آثار هنری و تمدنی بوده است. این شهر تاریخی ایران دارای قدمتی بسیار زیاد است و در نزدیکی یکی از قدیمی ترین محل های تمدن تاریخ بشر واقع شده است. یکی از نکات جالب در مورد شهر کاشان آن است که این شهر در طول تاریخ از پیش از میلاد مسیح تا پس از آغاز دوران اسلامی همواره یکی از مهم ترین شهرهای ایران بوده است. به دلیل مهم بودن جایگاه این شهر در ادوار مختلف تاریخ ایران آثار جالبی در این شهر باقی مانده است.

در ادامه این یادداشت به معرفی جاهای تاریخی کاشان قرار دارند می پردازیم تا  پس از بازدید از عروس خانه های ایرانی اگر مایل بودید به دیدن آن ها نیز بروید.

خانه بروجردی ها: خانه بروجردی ها نیز یکی دیگر از نگین های درخشان معماری ایرانی در شهر کاشان است و در فاصله 190 متری خانه طباطبایی ها واقع شده است با حدود دقیقه پیاده روی می توانید از خانه طباطبایی ها به خانه بروجردی ها بروید.

قلعه جلالی و حصار سلجوقی کاشان: یکی دیگر از بناهای تاریخی کاشان که با زیبایی منحصر به فردش دل های علاقمندان به باستان شناسی را تسخیر می کند همین قلعه و حصار است که با 9 دقیقه پیاده روی تا خانه طباطبایی ها می توان به آن جا برسید و بازدید به عمل آورید.

حمام تاریخی سلطان امیر: این بنا نیز از دوره قاجار به جا مانده است و تزئینات معماری شگفت انگیزی دارد و در فاصله 200 متری خانه طباطبایی ها واقع شده است که برای رسیدن به آن حدود دو دقیقه پیاده روی لازم است.

خانه تاج (خانه سهراب سپهری): این خانه نیز از دوران قاجار برجای مانده است و حدود 300 متر با خانه طباطبایی ها فاصله دارد.

مسجد مدرسه آقا بزرگ: این بنای تاریخی منسوب است به ملااحمد نراقی که در آن دوران با نام آقابزرگ شهرت داشت. این بنا در فاصله 900 متری خانه طباطبایی ها قرار دارد.

تپه سیلک: تپه سیلک دارای قدمتی بیش از هشت هزار سال است که هم به واسطه قدمت و سفالینه هایش و هم به خاطر سیستم خاص آبرسانی اش شهرت جهانی دارد و با خانه طباطبایی های کاشان حدود 4 کیلومتر فاصله دارد و شما می توانید با 12 دقیقه رانندگی به  تپه سیلک برسید.

خانه طباطبایی ها کجاست و مسیر دسترسی به آن

خانه طباطبایی ها مانند بسیاری دیگر از خانه های تاریخی شهر کاشان در خیابان علوی کاشان در محله سلطان امیراحمد واقع شده است. برای رفتن به آن از میدان قاضی اسدالله کاشان باید وارد خیابان فاضل نراقی شوید و از آن جا به خیابان علوی بروید. امامزاده امیراحمد دقیقا در کنار خانه طباطبایی ها قرار گرفته است.

اگر قصد دارید با تاکسی یا اتوبوس به سمت این مکان تاریخی بروید در نزدیکی میدان کمال الملک در خیابان فاضل نراقی خودروهایی برای رساندن شما وجود دارد. البته پس از پیاده شدن از تاکسی و اتوبوس کمی هم باید پیاده روی کنید.

آدرس خانه طباطبایی ها کاشان: اصفهان، کاشان، خیابان علوی، کوی سلطان امیراحمد

شماره تلفن خانه طباطبایی ها: 55220032 _ 031

ساعت بازدید خانه طباطبایی ها و هزینه ورودی

شما همه روز می توانید به خانه طباطبایی ها بروید و از عروس خانه های ایرانی بازدید به عمل بیاورید. خانه طباطبایی ها همه روزه به غیر از ایام سوگواری مذهبی پذیرای گردشگران داخلی و خارجی است. سالانه گردشگران بسیار زیادی برای بازدید از این خانه رویایی و زیبا از نقاط مختلف ایران و جهان به کاشان می آیند و از دیدن زیبایی های عروس معماری ایران شگفت زده می شوند.

قیمت بلیت ورودی برای بازدید از خانه طباطبایی ها : برای گردشگران ایرانی قیمت بلیت ورودی خانه طباطبایی ها حدود پنج هزار تومان و برای گردشگران خارجی پنجاه هزار تومان است.

ساعت بازدید از خانه طباطبایی ها : در تابستان ها از 8:30 صبح تا هشت شب و در زمستان ها از 8:30 تا 5 ساعت بازدید از خانه طباطبایی ها است.

اجاره سوئیت در کاشان

کاشان یکی از زیباترین شهرهای ایران برای آن دسته از گردشگرانی است که به معماری و هنرهای تجسمی ایران علاقه مندند. در کاشان خانه های تاریخی جذاب و دیدنی وجود دارد که چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند. علاوه بر آن از آن جایی که کاشان محل تولد و مدفن برخی از بزرگان ایرانی است برخی از بازدیدکنندگاه و گردشگران زمانی که به کاشان می آیند علاوه بر بازدید از خانه های تاریخی این شهر زیبا به سراغ حمام فین کاشان که محل به قتل رسیدن امیرکبیر یکی از مشهورترین امرای ایرانی در دوران تلخ قاجار است نیز می روند. از سوی دیگر کاشان شهری است که سهراب سپهری شاعر پرطرفدار ایرانی  در آن به دنیا آمده زندگی کرده و به خاک سپرده شده است. آن دسته از گردشگرانی که به شعر معاصر فارسی علاقه مند هستند هنگام سفر به کاشان بازدید از مقبره سهراب سپهری را از دست نمی دهند. از سوی دیگر تپه های سیالگ کاشان که برخی آن ها را با نام تپه سیلک می شناسند یکی از قدیمی ترین آثار به جای مانده از تمدن بشری است که حدود هفت هزار سال قدمت دارد و در اطراف کاشان قرار دارد. بسیاری از گردشگران هنگام سفر به کاشان بازدید از این تپه ها را ازدست نمی دهند. با توجه به آن چه که تاکنون گفته شده می توان این گونه نتیجه گیری کرد که جاذبه های گردشگری کاشان آن قدر زیاد است که همه آن ها را در طول یک روز نمی توان دید. به همین خاطر بهتر است بسیاری از مسافران به دنبال اجاره سوئیت در کاشان هستند. سایت گردشگری لوکس ویلا آماده محیا ساختن شرایط اجاره سوئیت در کاشان به صورت کاملا معتبر و قانونی را دارا است. شما با جست و جو در لوکس ویلا می توانید سوئیت مدنظرتان در کاشان را انتخاب و نسبت به رزرو و اجاره آن اقدام نمایید.