حمام قبله

حمام قبله که با نام حمام خانم و یا گرمابه قبله نیز شناخته می شود به دستور “خانم” خواهر شاه طهماسب صفوی ساخته شد. آن هم درست در زمانی که شاه طهماسب دستور داده بود تا به دور تهران حصار کشیده شود و مقدمات آبادی و پیشرفت آن فراهم شود. خانم علاوه بر دستور ساخت حمام قبله، اقداماتی برای احداث تکیه و مدرسه برای مردمان تهرانی نیز به عمل آورد. هم اکنون بنایی در بازارچه نایب السلطنه با نام گرمابه قبله وجود دارد که سازمان میراث فرهنگی در آن تابلویی نصب کرده و اطلاعات تاریخی مربوط به حمام خانم را داده است. در صورتی این بنا، همان حمام تاریخی صفوی که به دستور خواهر شاه طهماسب ساخته شد، نیست. البته شواهدی نیز وجود دارد که برخلاف نظرات فوق ثابت می کند که این همان بنای صفوی می باشد که در دوران قاجار مورد مرمت قرار گرفته است.

این جاذبه تاریخی به دلیل عدم مرمت و فرسوده شدن تعطیل است.

حمام قبله کجاست و مسیر دسترسی به آن

این حمام در محله قدیمی دولاب و بازارچه نایب السلطنه واقع شده است. برای رسیدن به این مکان در ابتدا باید به خیابان پانزده خرداد رفت و سپس از آنجا وارد بازارچه نایب السطنه شد. در نبش خیابان گلشن این حمام واقع شده است. نزدیکترین ایستگاه مترو به این بنای تاریخی ایستگاه پانزده خرداد در خط تجریش به کهریزک می باشد. نزدیک ترین پایانه اتوبوس نیز در پایانه ناصرخسرو ایستگاه مسجد امام حسن مجتبی قرار دارد. امیدواریم روزی این حمام تاریخی شهر تهران تعمیر شود و امکان بازدید از آن فراهم گردد.

آدرس حمام قبله: پانزده خرداد، بازارچه نایب السلطنه، نبش خیابان گلشن

معرفی حمام قبله

آنچه که از شواهد محلی بر می آید حمام خانم در گذشته در مکانی متفاوت با گرمابه قبله که اکنون به عنوان همان مکان شناخته می شود، واقع بوده و بر اساس نظر تاریخ نگاران، سال ها پیش تخریب شده است. به هر حال یک گرمابه در تقاطع بازارچه نایب السلطنه و خیابان شهید موسوی کیانی وجود دارد که عموم مردم و حتی سازمان میراث فرهنگی معتقد است همان حمام قبله می باشد که به دستور خواهر شاه طهماسب ساخته شده است. یکی دیگر از دلایلی که اثبات می کند این همان بنای تاریخی مربوط به دوران صفوی نیست، معماری آن است که کاملا به سبک قاجاری انجام پذیرفته است.

گرمابه فعلی حدود 70 سال است که توسط خانواده ای با نام “بادامی” اداره می شود. گرمابخشی و سوخت این بنا از طریق گاز انجام می پذیرد. اکثر دیوارهای این بنا ترک خورده اند و سکوهای آن رو به تخریب می روند. به دلیل مشکلات مالی، تاکنون اقدامی برای مرمت و بازسازی این بنا و حتی کشف تاریخچه واقعی آن صورت نپذیرفته است. در نقشه های تاریخی مربوط به سال 1275 و نیز 1309 این حمام دیده می شود. این نقشه ها توسط حاج نجم الملک کشیده شده اند. البته از دیدگاه برخی دیگر از صاحبنظران، این حمام دقیقا همان حمام خانم است که در دوران قاجار به صورت کامل مرمت شده است. به طور قطع نمی توان در مورد این بنا نظر داد. حمام قبله در حال حاضر تعطیل است و به شدت رو به فرسایش و تخریب می رود.

تاریخچه حمام قبله

شاید برایتان جالب باشد که بدانید یکی از علایق شاه طهماسب صفوی، گرمابه و حمام بوده است. او ساعات زیادی را در گرمابه و حمام به سر می برد. آنقدر که از نظر برخی از مورخان و نزدیکانش دچار وسواس بود. او در دوران حکومتش تصمیم می گیرد تا روستای دورافتاده و ناآباد تهران را آباد سازد. به همین خاطر دستور می دهد که اطراف آن یک دیوار کشیده شود. خواهر این پادشاه صفوی که با نام خانم در بین عموم شناخته می شود، چندین اقدام بنیادی را در این شهر انجام می دهد. خانم یک مدرسه، گرمابه و تکیه را در این شهر می سازد.

این که بنایی در شهر تهران و بعد از دوران نادر شاه افشار که در دوران حکومتش به شدت مروج فرهنگ مردسالاری بود ساخته شود در نوع خود جنجال و هنجارشکنی به حساب می آید. مردان آن زمان تحمل آن که نام این حمام “خانم” باشد را نداشتند. مدرسه و تکیه خانم اکنون به طور کامل از بین رفته است. مردان تهرانی تا چندین سال با دیدن نام خانم به عنوان بانی این بناها اخم هایشان در هم می رفت و دل آزرده می شدند. تا آنکه در سال 1340 دیگر تحمل نیاوردند و نام قبله را بر آن حمام گذاشتند.

پس از نامیدن این گرمابه به نام حمام قبله، آن ها با حالتی حق به جانب و مغرور گفتند چه معنی دارد که بر روی یک حمام عمومی، نام زنانه گذاشته شود و با نام خانم شناخته شود. مکان اصلی این حمام، احتمالا جایی در دروازه دولاب بوده است. البته در خصوص اینکه این حمام، همان حمام خانم باشد، تردیدهایی وجود دارند. از نظر برخی سن این بنا حدود 500 سال می باشد ولی معماری آن به سبک قاجاری انجام پذیرفته است. به هر حال به طور قطع در خصوص اینکه این بنا همان حمام است یا نه نمی توان حکم کلی تعیین کرد.

در بهار سال 1398 حمام قبله با وجود آنکه هنوز هم مشتریان خود را داشت، به تعطیلی کشیده شد. زیرا تاخیر مسئولان میراث فرهنگی در خصوص بازسازی و مرمت آن موجب شده بود که روند تخریب روز به روز سرعت بیشتری پیدا کند. البته بر طبق برخی از گزارش ها میراث فرهنگی به مالک فعلی حمام پیشنهاد بازسازی را داده بود ولی نشانه ای که ثابت کند اقدامی در این راستا انجام پذیرفته است دیده نمی شود. این بنا در سال 1382 با شماره 10411 در فهرست آثار ملی قرار گرفته ولی متاسفانه به حال خود رها شده است.

معماری گرمابه قبله

گرمابه خانم دارای دو بخش زنانه و مردانه بوده است ولی متاسفانه قسمت زنانه نه تنها تخریب شده بلکه بن و پایه آن نیز از جا کنده شده است. در جای بخش زنانه حمام که در شمال قسمت مردانه واقع بود یک ساختمان مسکونی ساخته شده است. فضای گرمابه مردانه نیز در زیرزمین قرار دارد. برای رفتن به این گرمابه باید به اندازه 11 پله پایین رفت. آجرفرش های قدیمی گرمابه از بین رفته و سطوح موزاییکی جایگزین آن شده اند. مساحت این گرمابه حدود 300 متر مربع بوده است ولی اکنون به 200 متر کاهش یافته است.

زیربنای حمام خانم 70 متر می باشد. یکی از مهم ترین ویژگی های معماری حمام قبله حفظ اصل قرینگی است. این موضوع به این معناست که تمامی بخش های داخلی حمام در هماهنگی کامل با هم قرار دارند و این هماهنگی به صورت واضحی نمایان است. پلان حمام خانم مستطیلی می باشد و بخش های مختلف آن که دلش جای دارند مربعی می باشند. در این حمام می توان شاهد سبک معماری قاجاری بود. البته شواهدی وجود دارد که اثبات می کند این بنا روی ساختمانی 500 ساله ساخته شده است.

بخش های مختلف حمام خانم

در این حمام تمامی اجزای مورد نیاز گرمابه های قدیمی وجود دارد. از جمله این بخش ها می توان به ورودی، سربینه، تون یا آتش خانه، دوش خانه، گرم خانه، نظافت خانه، خزینه و منبع آب اشاره کرد که سه مورد آخر اکنون از بین رفته اند و به اقتضای زمانه فاقد کاربری می باشند. تزئینات بخش های مختلف بنا به مرور زمان یا از بین رفته اند یا در زیر لایه های مرمت غیر اصولی و حرفه ای پنهان شده اند. متاسفانه با وجود ثبت رسمی بنا هنوز بودجه به بازسازی آن اختصاص نیافته و حمام قبله روز به روز بیشتر رو به تخریب کامل می رود.

سردر حمام

همانطور که گفته شد این حمام مانند سایر بناهای قدیمی مهم دارای سردر می باشد. سردر این خانه دربردارنده تزئینات کاشی کاری با نقوش گل و بته ای است که به لحاظ بصری به شدت مورد پسند سالخوردگان محله دولاب می باشد. البته بخش زیادی از کاشی ها متاسفانه از بین رفته و بخش باقی مانده نیز مورد مرمت قرار نگرفته اند. البته یک بخش تازه ساز که حال و هوای قدیمی ندارد به حمام قبله اضافه شده است.

سربینه حمام

این بخش از حمام نیز دارای کاشکاری های فراوانی است که از دیدگاه کارشناسان متعلق قدمتشان به دوران صفویه باز می گردد. رنگ لاژوردی بیش از سایر رنگ ها در میان رنگ های کاشی ها به چشم می خورد. برای ساخت لعاب لاژوردی کاشی ها یکی از مهم ترین موادی که به کار می رفت اکسید کبالت بود. متاسفانه بخشی از کاشی های سربینه نیز در زیر لایه های سیمانی که در روزگار اخیر به بنا اضافه شده اند دیگر دیده نمی شوند. آرایه ها و تزئینات جدیدی به این بخش از حمام اضافه شده اند.

سقف گرمابه

در گذشته سقف این بنا گنبدی شکل و با ابهت بوده است ولی گویا در دوران حاضر طاق آن را حذف کرده اند. در روزنامه همشهری در این خصوص نوشته شده که کف حمام به طاق آسمان گره خورده است.با توجه به آنچه که گفته شد به نظر می آید عوامل طبیعی و غیرطبیعی کمر به همت نابودی بنا بسته اند و هیچ اقدامی از سوی میراث فرهنگی برای جلوگیری از چنین تخریبی به عمل نمی آید. قسمت قوسی سقف حمام در گذشته آجرکاری شده بود.

آتشدان یا تون حمام

در شمال پشت بام این حمام یک آتشدان قرار گرفته که در گذشته محل تامین سوخت گرمابه به حساب می آمده است. این تون، امروز کاربری خود را از دست داده است. پس از گازکشی منطقه سوخت گازی جایگزین تون قدیمی شده است. سوخت آتشدان های قدیمی از طریق زغال تامین می گردیده و برای حمام ها نیاز به حجم زیادی زغال بوده است.

جاذبه های گردشگری اطراف حمام قبله

این حمام در یکی از اصیل ترین و قدیمی ترین محلات تهران یعنی محله دولاب واقع شده است. با توجه به اینکه در گذشته های نه چندان دور، سال های سال این محلات، در مرکزیت و محوریت تهران قرار داشته اند بناهای بسیار زیاد و مفصلی در آن ها واقع شده که هر کدام به تنهایی یک جاذبه گردشگری محسوب می شوند. درست است که امکان بازدید از این حمام در حال حاضر وجود ندارد اما کافی است تا به اطراف این حمام سری بزنید تا در هر قدم با ساختمانی مواجه شوید که دنیایی زیبایی و خاطره را دل خود جای داده است. در ادامه به معرفی چند نمونه از جاذبه های گردشگری محلات قدیمی تهران در اطراف حمام قبله می پردازیم.

کاخ گلستان: این بنای تاریخی بسیار زیبا که در گذشته با نام ارگ سلطنتی تهران شناخته می شد از دوران قاجار به جای مانده است.البته اصل بنا قدمتی دیرینه تر دارد و از دیدگاه مورخانه پی آن در زمانی امیر تیمور گورکانی افکنده شده است. تزئینات کاخ گلستان بسیار شاخص و چشم نواز هستند. کاخ گلستان در فاصله 1/7 کیلومتری حمام قبله قرار دارد که به خاطر ترافیک آن محدوده برای طی شدنش باید یک ربع، رانندگی کرد.

امامزاده یحیی: این بنای تاریخی متعلق به یکی از بزرگان مذهبی ایران است که نسب وی به امام چهارم شیعیان می رسیده است. این بنا امامزاده یحیحی تهران صحن بزرگی دارد. مسجد و حرم آن دارای تزئینات بسیار زیبا و دیدنی می باشد. امامزاده یحیی در یک کیلومتری این گرمابه قرار دارد و می توان این مسافت را با پیاده روی از راه خیابان جمشیدپور طی کرد. البته امکان طی کردن این مسیر از طریق خیابان پانزده خرداد و بازارچه نایب السلطنه نیز وجود دارد.

کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس: این کلیسا در حدود 300 سال پیش افتتاح گردید و متعلق به دوره زندیه می باشد. این بنا ویژه ارمنیانی ساخته شده که در دروازه شاه عبدالعظیم تهران ساکن بوده اند. این ارمنیان در دوران نادر شاه سکونت در تهران را برگزیدند. آن ها از رفتار تند و ناشایست نادر شاه به تنگ آمده بودند. در این کلیسا بسیاری از بزرگان ارمنی دفن شده اند. این کلیسا دارای نقاشی های دیواری بسیار زیبایی می باشد و در فاصله یک کیلومتری حمام قبله قرار دارد. این مسافت را از طریق خیابان گلشن می توان با کمتر از یک ربع پیاده روی طی کرد.

حمام چال بازار: این حمام در محله قدیمی بازار تهران واقع شده است. برای رفتن به آن باید ابتدا وارد مسگرها شد. حدود 2/3 کیلومتر فاصله بین این دو حمام وجود دارد که از طریق خیابان مصطفی خمینی با ده دقیقه رانندگی طی خواهد شد.