مسجد نصیرالملک

معرفی مسجد نصیرالملک

مسجد نصیرالملک شیراز دارای ویژگی های معماری بسیار متمایز و خاصی نسبت به سایر مساجد تاریخی شیراز است و یکی از مهم ترین قطب های گردشگری این شهر به حساب می آید. ویژگی های معماری مسجد نصیرالملک تا حدود زیادی از الگوی مساجد سنتی ایران، متفاوت است. تزئینات داخلی این مسجد در اعلاترین و کامل ترین شکل، ظاهر شده اند و این بنای تاریخی برخلاف سایر ابنیه مشابهش، در شبستان عمود بر محور قبله، کشیدگی ندارد. شبستان مسجد نصیرالملک به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شده که این مساله با اصول دیدگاه های اسلامی همخوان نیست.

الگوهای معماری قاجاری که با متد اروپایی و فرنگی در هم آمیخته بودند در الگوهای تزئیناتی این مسجد به شدت نفوذ کرده اند. با این حال، مسجد نصیرالملک را عده بسیاری از مردم، زیباترین مسجد تاریخی شیراز می دانند. این مسجد به عنوان یکی از زیباترین نمونه های معماری اسلامی بین تمامی علاقمندان به تاریخ در جهان شناخته می شود. حتی مدونا خواننده مشهور غربی در صفحه اینستاگرام خود, عکسی از این مسجد به اشتراک گذاشته است. طراحی مساجد در تاریخ معماری ایران، همواره نقطه به اوج رسیدن هنر و معماری اسلامی بوده است. معماری مسجد به دنبال الهام از مفاهیم کلام الهی است تا فضایی ایجاد نماید که معنویت در آن جاری است. عوامل مختلفی به ادراک حس معنویت در فضای داخلی مسجد نصیرالملک کمک می کند.

وجود بقعه امام زاده در کنار مسجد نصیرالملک، وجود تمایزهایی در طرح این مسجد نسبت به مساجد دیگر و تمایل و رغبت گردشگران به حضور در این مسجد می توانست عواملی محرک برای حضور ساکنین بافت مذهبی اطراف در مسجد نصیرالملک شیراز شود، ولی چنین اتفاقی رخ نداده است. همچنین قابل تامل است که برای سهولت استفاده گردشگران و عدم مزاحمت از سوی نمازگزاران، اداره اوقاف شیراز که متولی این مسجد است، سالانه به مدت سه ماه، برگزاری نماز جماعت در این مسجد را به تعلیق در می آورد و شبستان شرقی را در تمام ایام سال به نمایشگاه تبدیل کرده است. در واقع به بیان بهتر باید گفت در دوران کنونی، وجوه نمایشی و توریستی مسجد نصیرالملک بر جنبه عبادی آن چیرگی دارد.

تاریخچه مسجد نصیرالملک

مسجد نصیرالملک شیراز در فاصله سال های 1293 تا 1305 هجری قمری به دستور میرزا حسن علی خان ملقب به نصیرالملک از اعیان و اشراف شیراز که پسر سوم حاج قوام الملک شیرازی، حاکم وقت فارس بوده، در خیابان لطفعلی خان زند ساخته شد. وی علاقه داشت تا از خودش یک یادگاری نیکو برجای بگذارد. معماران مسجد نصیرالملک “محمدحسن معمار” و محمدرضا کاشی پز بوده اند. در کتاب فارسنامه ناصری اشاراتی بدین گونه شده است: “در استحکام بنیان و سنگ ازاره و ستون های سنگی، شبستان و دریاچه (حوض) و صحن، مانند مسجد مشیرالملک و بلکه اندکی بزرگ تر است و بعضی تصرفات تازه در آن افزوده که محاسن آن را افزایش داده و این مسجد در جوار خانه حاجی نصیرالملک در محله اسحاق بیگ است.” مرمت مسجد نصیرالملک، با رعایت اصول بین المللی به تولیت محمود قوام آغاز شد و تا به امروز ادامه دارد. میرزا آیت در سال 1348 مجددا مسجد را بازسازی کرد.

معماری مسجد نصیرالملک شیراز

مجموعه بنای نصیرالملک از یک مسجد بزرگ و یک امامزاده با گنبد و صحن و ورودی صحن تشکیل شده است. معماری مساجد دوران قاجار را باید نقطه عطفی در تاریخ طراحی مساجد این سرزمین محسوب کرد. در این دوران هرچند که سنت طراحی مساجد به صورت مسجد چهار ایوانی گنبددار محترم دانسته می شد، اما دخل و تصرف در طرح اجزاء و عناصر و فضاهای مسجد و نحوه ترکیب آن ها از یک سو و ادغام دو سنت طراحی مساجد و مدارس از سوی دیگر، مساجدی را پدید آورد که در بیان معماری، تحرک و تنوع فضای داخلی و خارجی با مساجد قبل از خود تفاوت اساسی داشتند. مسجد نصیرالملک شیراز را می توان یکی از نمونه های خوب این مساجد دانست. بخش های مختلف در مسجد نصیرالملک به شکلی ترتیب یافته اند که با نقشه عموم مساجد اسلامی تفاوت محسوسی دارد.

در اینجا بر خلاف معمول در حجم کلی مسجد، جبهه قبله خالی مانده و بخش های اصلی مسجد در سه سوی دیگر صحن قرار گرفته اند. به علاوه این جهت گیری سبب شده که شبستان اصلی مسجد به جای جهت قبله در سمت غرب مسجد قرار بگیرد و محراب، نه در میان طول بلکه در عرض شبستان که سه دهانه بیشتر نیست، قرار گرفته و به این ترتیب، جلوه خود را از دست داده است. مسجد محل حضور مومنین و بالتبع بسیاری از فعالیت های جمعی آنان است. از آن جایی که حتی نشستن در مسجد دارای صواب دانسته می شود و تامل و تفکر در فضای مسجد، توصیه شده است، نشان از این دارد که دلپذیری فضای مسجد امری حائز اهمیت است. مسجد نصیرالملک به واسطه طاق ها و دانه بندی آن ها تمایز چندانی نسبت به الگوی خانه های قاجاری در همان محله شیراز ندارد.

مسجد نصیرالملک دارای صحن وسیع، دو ایوان رو به روی هم، دو شبستان کشیده، یک سردر ورودی پر تزئین و یک رواق است. این عناصر فضایی در مسجد، ترکیبی نسبتا متداول دارند. یعنی صحن در وسط قرار گرفته و دو ایوان در دو سوی متقابل و دو شبستان در دو جهت دیگر آن قرار گرفته اند. یکی از ایوان ها عمیق تر شده و ترکیبی نو از ایوان و گنبدخانه را عرضه می کند، ورودی نیز در گوشه بنا واقع شده است. مسجد نصیرالملک به نحوی طراحی شده که ممکن است در نگاه اول، وارونه به نظر بیاید. یعنی برخلاف معمول، مسجد در یکی از اضلاعش خالی مانده و ساختمان اصلی مسجد در سه ضلع دیگر صحن قرار گرفته است. نمای آن ضلع که خالی است به صورت تک ایوانی درآمده و ایوان اصلی مسجد کم عمق شده و پشت آن نیز خالی مانده، در حالی که عمق ایوان شمالی به اندازه ای می باشد که آن را شبیه به گنبدخانه کرده است. این ضلع نسبت به قبله، جهت گیری دارد و این جهت گیری نسبت به قبله باعث شده شبستان اصلی مسجد به جای جبهه قبله در سمت غرب مسجد بنشیند و محراب نه در میان طول بلکه در عرض آن قرار گیرد و جلوه خود را از دست بدهد.

چرا مسجد نصیرالملک پشت به قبله است؟

امروزه علت این پشت کردن ساختمان مسجد نصیرالملک به قبله روشن نیست. شاید عوارض و مشخصات زمین و یا وجود امامزاده در قسمت شمالی آن و یا علل دیگری که از آن بی اطلاعیم، طراح مسجد را به این تصمیم گیری واداشته است. اما از آن جایی که در طراحی همه مساجد، زاویه قبله و تشخیص آن، یکی از مهم ترین مسائل است معمار مسجد نصیرالملک به خاطر پشت به قبله بودن این مسجد با مشکلات زیادی مواجه شده و برای نمایش دادن و اهمیت بخشیدن به جبهه قبله، تمهیدات جالب و متعددی اندیشیده است. اول آن که باا ارتفاع نماهای چهار طرف صحن یا به عبارت دیگر با حجم منفی حیاط به گونه ای بازی کرده که ایوان به سمت قبله به صورت یک حجم متشخص جلوه نموده و محور قبله نیز تعیین شده است. به این صورت که با کم ارتفاع ساختن نماهای دو سوی شرقی و غربی و نیز نمای سمت قبله، زمینه را برای مرتفع نمودن و در نتیجه نمایش بیشتر ایوان قبلی مهیا کرده است.

بخش های مختلف مسجد نصیرالملک

مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز است که در محله گود عربان و در جنوب خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی مسجد شاه چراغ قرار دارد. این مسجد از بناهای دوره قاجار است. مدت ساخت آن حدود 12 سال به طول انجامیده است. این مسجد در تاریخ 11 بهمن سال 1334 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. مساحت مسجد نصیرالملک 2737 متر مربع است.

صحن و حیاط مسجد نصیرالملک

این مسجد دارای صحن وسیعی می باشد که اگر جهت قبله را در شمال نقشه مبنا قرار دهیم، صحن این مسجد، در قسمت شمال، قرار گرفته است. در ورودی، دارای طاق نمایی بزرگ می باشد که سقف آن با کاشی های رنگارنگ مزین گشته است. در اینجا با سلسله مراتبی از مکان در هنگام ورود مواجه می شویم. بعد از ورودی به هشتی می رسیم که فضایی نیمه تاریک است. سپس با حرکتی 90 درجه و پس از آن 45 درجه و نهایتا چرخشی مجدد با زاویه 90 درجه، فضایی بسته، خنک و تاریک جایش را به فضایی باز، فاقد سقف، گرم و پر نور می دهد. در هنگام ورود به حیاط مسجد نصیرالملک، نورهای رنگی هستند که می تابند و همین نورهای رنگی هستند که فضای مسجد را متفاوت می کنند. حیاط مسجد نصیرالملک انعکاسی از بهشت است. جلوه نورهای رنگی مسجد نصیرالملک در آب حوضی که در میان حیاط قرار دارد دو چندان می شود.

ایوان مسجد نصیرالملک

مسجد نصیرالملک دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی می باشد. ایوان شمالی مسجد نصیرالملک دارای 4 غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس کاری و کاسه سازی مزین شده است. مقرنس به غیر از زیبایی برای بهره گیری هر چه بیشتر از نور خورشید نیز مورد استفاده قرار می گیرد. با استفاده از مقرنس داخل بنا روشنایی یکنواخت و غیرمتمرکزی خواهد داشت.

شبستان مسجد نصیرالملک

مسجد نصیرالملک دارای دو شبستان شرقی و غربی است. هر دوی این شبستان ها برخلاف معمول به خاطر جهت گیری ساختمان مسجد، در امتداد محور قبله واقع شده اند. شبستان شرقی مسجد نصیرالملک به زیبایی شبستان غربی نیست و در واقع شبستان زمستانه بوده و دارای هفت ستون بدون طرح و ساده است که در وسط قرار گرفته اند. در جلوی شبستان شرقی، ایوانی قرار گرفته که با هشت طاق نما از حیاط مجزا گشته است. در این شبستان دری وجود دارد که به یک چاه آب گشوده می شود. در اینجا یک دالان نیز وجود دارد. شبستان غربی مسجد نصیرالملک، پوشش آجری داشته و بیشتر بر روی آن کار شده و زیباتر است.

طاق این شبستان بر روی ستون های سنگی و با طرح مارپیچ بر روی آن در دو ردیف شش تایی و به تعداد دوازده عدد به نیت 12 امام قرار گرفته و همچنین دارای هفت درگاه با هفت در چوبی و شیشه های رنگارنگ می باشد که این شبستان را به صحن مسجد مرتبط می کند. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشی کاری های زیبا تزئین گشته و کف آن با کاشی های فیروزه ای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین شده است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می شود. بازی با نور و رنگ در شبستان غربی مسجد فضایی زیبا و دلنشین توام با آرامش را فراهم کرده و شبستان نیمه تاریک و نیمه روشن مسجد نصیرالملک شیراز، فضایی خیال انگیز و حالتی روحانی به مجموعه داده است. تابش نور از بین شیشه های رنگی خرد شده، محیط را متبرک کرده است. به صورتی که انسان با نشستن در آن جا دقایقی غم های درونی اش را به فراموشی می سپارد.

گاو چاه مسجد نصیرالملک

در پشت شبستان شرقی مسجد نصیرالملک شیراز دری وجود دارد به به چاه بزرگی می رسد که به آن گاو چاه یا گاو رو می گویند. گاو چاه مسجد نصیرالملک محل حرکت حیوانات در هنگام بیرون کشیدن آب بوده است. به این صورت که تونلی وجود داشته که دو حیوان (عموما گاو، اسب و یا قاطر) در آن حرکت می کردند و آب را از عمق چاه بیرون می کشیدند. برای کشیدن آب از گاو چاه مسجد نصیرالملک، به دو حیوان تخته ای وصل می کردند و از طرف کوچه آن ها را پایین می آورند. چوب و چند دلو بزرگ را به تخته هایی که به گردن گاوها آویخته بودند، وصل می کردند. تا عمقی که چاه ها آب داشتند گاوها فرومی رفتند. و بعد در سمت فواره بالا می آمدند. سپس آب به دست آمده را در حوضی که در کنار چاه وجود داشت، تخلیه می نمودند. سپس آب از این بخش به سوی صحن مسجد هدایت می شد.

طاق مروارید مسجد نصیرالملک شیراز

طاق مروارید مسجد نصیرالملک دارای سقفی است که سرتاسر آن کاشی کاری شده و منقوش به گل و بوته می باشد. روی برخی از کاشی های طاق مروارید این مسجد، کتیبه های آیات قرآنی نیز وجود دارد. این طاق مروارید در شمال حیاط این بنای تاریخی واقع شده و بسیار مورد توجه گردشگران قرار می گیرد. دو طاق در ابعاد کوچکتر در طرفین این طاق مروارید قرار دارند. در سمت چپ آن کتیبه ای وجود دارد که تاریخ سال 1299 را نشان می دهد. سقف طاق مروارید مسجد نصیرالملک تزئینات مقرنس کاری دارد. برای افزایش مقاومت بنا در مقابل زلزله چوب هایی در لا به لای بدنه طاق مروارید مسجد نصیرالملک قرار داده اند. نام این طاق در گذشته، ایوان پن کاسه بوده و علت این نامگذاری، تورفتگی های موجود در آن بوده است. در حقیقت این تورفتگی ها ماهیتی نمادین دارند و تداعی کننده صدفی هستند که مرواریدی درون آن وجود دارد.

تزئینات کاشی کاری مسجد نصیرالملک

با نگاهی به مسجد نصیرالملک و تاثیراتی که از دوره زندیه به وضوح کسب کرده، در واقع شاهد تجلی دوباره تزئینات مساجدی همچون مسجد وکیل در نمای مسجد نصیرالملک هستیم. در مسجد نصیرالملک قاب های کاشی وجود دارد که گل ها و گیاهان نقش بسته در آن متاثر از کاشیکاری های رایج در دوره زند، فضایی را ایجاد می کنند که با شناخت های حسی ما از طبیعت بیشتر همخوانی دارد تا با فضاهای انتزاعی که در کاشکاری سایر مساجد می بینیم. در مسجد نصیرالملک فضای رنگی غالب، تقابل دو عالم دنیا و آخرت را آشکار می سازد. در این میان همنشینی رنگ ها بازگوکننده حال و هوای عالم معنا است. تجلی سیری که روح انسان در عالم معنویت، طی می کند را می توان در قالب سیر رنگی موجود در شیشه ها و کاشی ها از ارغوانی به لاجوردی، مشاهده کرد.

در داخل مسجد شاهد کاشی های معقلی (ترکیبی از کاشی های آبی لاجوردی و سیاه بر زمینه آجر) و اسماء مبارکه و در نمای بیرونی مقرنس های زیبایی در ایوان ها هستیم. تزئینات این مسجد هم در داخل و هم در خارج، چشم هر بیننده ای را خیره می کند. مسجد نصیرالملک، از نظر کاشی کاری و مقرنس، یکی از ارزنده ترین مساجد ایران است. کشیدگی شبستان غربی مسجد نصیرالملک این امکان را فراهم می سازد تا نور، بخش عمده مسجد را روشن نماید. در ورودی اصلی مسجد دارای طاق نمایی بزرگ است که با استفاده از کاشی هفت رنگی و با نقش مایه های گل سرخ و گل زنبق تزئین شده است. تمام سقف مسجد نصیرالملک، داخل و بیرون آن با کاشی های مختلف و نورپردازی طبیعی، رنگارنگ شده و بر روی کاشی ها آیات قرآنی نوشته شده است. ظرافت حجاری های ستون های این شبستان مسجد نصیرالملک، زیر نور ملایمی که به آن ها می خورد، حالتی را پدید آورده که در بین مساجد تا حدودی تازگی دارد. به این ترتیب فضایی لطیف و روحانی در شبستان غربی مسجد ایجاد شده است.

تقریبا تمام سطوح مسجد نصیرالملک شیراز با کاشی هفت رنگی تزئین شده و به همین خاطر بسیاری از گردشگران آن را با نام مسجد صورتی می شناسند. صورتی رنگ صمیمیت است و جزء رنگ های سرد و گرم قرار نمی گیرد. در واقع انسان باید برای گذار به سرد و گرم، بالا و پایین، دور و نزدیک، آب و آتش، آشتی و خشونت، انبساط و انقباض، از این رنگ صمیمی گذشته پالایش یابد و متعادل گردد. استفاده از نقوش ریز و دل نشین و رنگ های جذاب و متنوع در کاشی کاری های هندسی منظم و نامنظم مقرنس ها و رسمی بندی های مسجد نصیرالملک، طرح های بی نظیر و منحصر به فردی را ایجاد کرده و این حیث در این بی همتا است. انواع نقش مایه های موجود در کاشی کاری های هفت رنگ مسجد نصیرالملک را می توان به چهاربخش گیاهی، مناظر معماری، خطوط تزئینی و نقوش هندسی طبقه بندی نمود.

نقوش گیاهی در تزئینات مسجد نصیرالملک

از گذشته های دور تا کنون، نگاره های گیاهی از تقدس ویژه ای در هنر و معماری ایران برخوردار بوده اند. بعد از ورود اسلام و ممنوعیت شمایل نگاری (استفاده از چهره انسان و حیوان در نقاشی)، نگاره های تزئینی به صورت نقش های پیچان گیاهی و هندسی در سطح گسترده مورد استفاده قرار گرفته که علاوه بر جنبه زیبایی و تقدس، به عنوان نیرویی جاودانه نیز در سطوح کاشی ها دیده می شدند. نگاره های گیاهی در تمام سطوح کاشی کاری های مسجد نصیرالملک، فضای مثبت و منفی، تحرک و ریتم متعادلی را خلق نموده است. از جمله نگاره های گیاهی مسجد نصیرالملک، اسلیمی و ختایی، گل و بوته، گلدانی و کاسه بشقاب می باشند.

نقوش گل و بوته در تزئینات مسجد نصیرالملک

از نقوش به کار رفته در کاشی کاری های مسجد نصیرالملک که سهم زیادی از کل تزئینات را تشکیل داده، گل و بوته می باشد که به صورت طبیعی، اجرا شده است. استفاده از انواع گل های سرخ مشهور به گل فرنگ که در طرح های کاشی در تزئینات دوران قاجار رایج بوده است. این گل ها که هر یک با هریک با دیگری متفاوت و با حالتی خاص به صورت صدبرگ و با رنگ سرخ مایل به صورتی اجرا شده اند. اگر چه پرداخت درونی گلبرگ ها در کاشی های گوناگون مسجد نصیرالملک شیراز متفاوت است اما خطوط محیطی گل ها در تقارن با هم شبیه می باشند. استفاده از نگاره گل فرنگ و بوته در تزئینات کاشی کاری در دوران قاجار که عمدتا از کارت پستال ها و تمبرهای اروپایی برداشته شده، نمونه بارزی از تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر نقوش سنتی ایران محسوب می شود.

نقش سرقلیانی در تزئینات مسجد نصیرالملک

سرقلیانی نقشی است که قسمت بالای آن کاسه شکل و مشابه سرقلیان و قسمت پایین آن با انحنای شاخ مانندی به سمت چپ یا راست، باریک می شود. از نقش انواع میوه، زنبق و گل سرخ برای پر کردن بخش کاسه ای شکل آن استفاده می شده است. سرقلیانی، یکی از نقوش استفاده شده در کاشی های هفت رنگی مسجد نصیرالملک است. در کتاب های نماد شناسی از نقش سرقلیانی با عنوان “شاخ فراوانی” یاد شده است.

نقش گلدان در تزئینات مسجد نصیرالملک

یکی از نقوشی که در کاشی کاری های مسجد نصیرالملک دیده می شود، نقش گلدان هایی است که در داخل و پیرامون آن ها گل های ریز و درشت پراکنده ای با ظرافت و جزئیات زیاد ترسیم شده است. در بنای مسجد نصیرالملک با گردش متقارن اسلیمی ها و ختایی ها، طرح هایی به شکل گلدان خلق شده است که توسط نقوش گیاهی طبیعی با جزئیات و ریزه کاری های بسیار تزئین شده و زیبایی خارق العاده ای به بنای مسجد بخشیده است. بعضی از محققین نگاره گلدان در تزئینات مسجد نصیرالملک را همان درخت زندگی که نمادی از باروری است، دانسته اند. در دوره قاجار، نقش گلدان را به حالت کاملا طبیعی و تحت تاثیر هنر غرب اجرا کرده اند.

نقش کاسه بشقابی در تزئینات مسجد نصیرالملک

نقش کاسه بشقابی یکی دیگر از نقوش استفاده شده در مسجد نصیرالملک شیراز می باشد که به صورت دسته گلی با نقوش درون یک کاسه بشقاب است. این نقش از یک طرف تحت تاثیر مکتب گل و مرغ شیراز قرار گرفته و از طرف دیگر متاثر از فرهنگ غربی می باشد. با نگاهی با دقت به آثار هنری دوران قاجار در شیراز به این نکته پی می بریم که آن ها فرهنگ و هنر غربی را در نقوش سنتی ایرانی حل نموده اند. این بدان معنا نیست که شخصیت هنریشان و یا هنر ایرانی را در مقابل هنر غربی ببازند. هر چند که همین حد تاثیرپذیری از هنر غرب و تلفیق آن با هنر ایرانی در دوران قاجار، تا مدت ها از سوی برخی از هنرمندان و مردم مورد انتقاد قرار گرفته بود.

نقوش ساختمان های مختلف در تزئینات کاشی کاری مسجد نصیرالملک

نقوش ساختمان های مختلف همانند نقوشی مه در کارت پستال ها، تمبرها و عکس های وارد شده از اروپا در دوران قاجار دیده می شود، در نقش مایه های کاشی کاری مسجد نصیرالملک اجرا شده که نتیجه نفوذ فرهنگ غربی است. از جمله مناظر معماری استفاده شده در تزئینات کاشی کاری مسجد نصیرالملک می توان به کارخانه، کلیسا، منظره های شهری، مسجد و کاخ و قلعه اشاره نمود.

نقوش هندسی در تزئینات مسجد نصیرالملک

استفاده از نقوش هندسی در عناصر تزئینی، یکی از ویژگی های بارز هنر و معماری اسلامی به ویژه در مساجد به حساب می آید. از جمله مهم ترین علل استفاده از نقوش هندسی را می توان در پیشرفت و گسترش علم هندسه در جهان اسلام و همچنین جایگزین نمودن آن ها با نقوش انسان و حیوان که اسلام تصویرسازی آن ها را ممنوع کرده بود، یافت. پراکندگی نقوش هندسی در کاشی کاری های مسجد نصیرالملک طوری طراحی شده است که هیچ فشردگی در سطحشان دیده نمی شود و نگاه ببیننده به نقطه ای خاص، خیره نخواهد شد. نقوش هندسی و تجریدی زیبا و ساده در بخش های مختلف مسجد نصیرالملک شیراز به کار رفته و این نقوش در مقایسه با سایر تزئینات، سهم کمتری را به دست آورده اند.

رقص رنگ و نور در مسجد نصیرالملک شیراز

عنصر زیبایی شناختی مهمی که ایران برای معماری مساجد دنیای اسلام به ارمغان آورده، رنگ آمیزی بیرون و درون است. در مسجد نصیرالملک به طور مبتکرانه و جسورانه ای از پنجره های رنگی استفاده شده، به نحوی که جوی صمیمانه در فضای شبستان ایجاد کرده و شاه نشین های ارسی دار خانه های تاریخی شیراز را یادآوری می کنند. این پنجره ها با ایجاد فضایی برون گرا، ارتباط بیشتری با حیاط برقرار می نمایند. رنگ سبز این پنجره ها آرامش ایجاد می کند و رنگ های زرد و نارنجی انرژی زیادی از آفتاب را ساطع نموده و انسان غرق در احساس رهایی می شود. انعکاس موج رنگ های شیشه های در و پنجره این مسجد نصیرالملک روی ستون ها و کف شبستان، گویی دعوت کننده انسان به بهشت است. تقریبا همه سطوح مسجد شبستان غربی مسجد نصیرالملک یکی از زیباترین شبستان های جهان می باشد. طاق، دیوارها و کف آن با کاشی کاری های زیبا و آجر پوشانده شده است.

کتیبه ها و خطوط تزئینی مسجد نصیرالملک شیراز

خطوط تزئینی به عنوان یک نماد تزئینی که رساننده پیام اسلامی می باشند، از ارزش های فرهنگی و مذهبی ویژه ای برخوردار بوده و در اکثر آثار اسلامی دیده می شوند. در بخش های مختلف مسجد نصیرالملک از خط استفاده شده است. در بعضی موارد از خطوط ثلث به تنهایی در زمینه ای فاقد تزئینات استفاده شده است و در مواردی دیگر زمینه کتیبه ها توسط نقوش گیاهی تزئین شده است. گاهی اوقات نقش مایه های اسلیمی از میان حرف خوشنویسی شده، عبور کرده و چرخشی دوار در کتیبه ها ایجاد نموده اند. اغلب کتیبه ها در کادر افقی قرار گرفته و پیرامون آن با نقوش هندسی مزین شده است. در دیوارهای حیاط و صحن مسجد نصیرالملک، نمونه هایی از خط ثلث با مضامین قرآنی و اسماء الهی دیده می شود.در مسجد نصیرالملک از کاشی هفت رنگی، معقلی و آجر به طور همزمان استفاده شده و رنگ آبی لاجوردی متمایل به مشکب بیشترین کاربرد را در زمینه کتیبه ها داشته است.

غرض نقشی است کز ما باز ماندکه هستی را نمی‌بینم بقایی

مگر صاحبدلی روزی به رحمتکند در حق استادان دعایی

معمار. اقل محمدرضا کاشی‌پز

کمترین محمد حسن معمار.

۱۳۰۵ (هـ ق)

کتیبه های سردر ورودی مسجد نصیرالملک

در جای جای مسجد نصیرالملک کتیبه های مختلفی ساخته و پرداخته شده که که در آن ها آیات قرآنی را بر زمینه ای منقوش می توان دید. در سردر ورودی مسجد نصیرالملک با خط ثلث درشت، سوره حمد نوشته شده است که رنگ زمینه کاشی های آن لاجوردی و رنگ خطوط آن سفید می باشد. در این کتیبه گل و بوته های ختایی در کنار گل های صدبرگ با شاخه های باریک با رنگ های زرد و صورتی نقش شده اند. سوره حمد، آغازگر قرآن است و به همین دلیل در کتیبه های سردر ورودی مسجد نصیرالملک دیده می شود تا انسان ها پس از ورود به مسجد حس طی کردن مسیری را داشته باشند که در قرآن توصیه شده است.

کتیبه های سردر ورودی جنوب شرقی مسجد نصیرالملک شیراز

در این بخش از مسجد نصیرالملک نیز، کتیبه هایی با خط ثلث وجود دارد که در آن ها سوره نصر با لعاب سفید در زمینه ای به رنگ کبود نوشته و با نقوش اسلیمی و ختایی بسیار ظریف منقوش شده است. رنگ زرد به کار گرفته شده در این کتیبه ها به درخشان تر شدن و جذابیت آن ها کمک به سزایی نموده است. یک کتیبه دیگر در سردر جنوب شرقی مسجد نصیرالملک وجود دارد که بر خلاف عموم کتیبه های این مسجد با خط کوفی نوشته شده و در قابی مربع شکل اطراف درب ورودی را مزین نموده و یادآور مقام و منزلت والای پیامبر اکرم در نزد پروردگار عالمیان می باشد. یکی دیگر از تفاوت های این کتیبه با سایر کتیبه های مسجد، استفاده از کاشی کاری معقلی برای نوشتن آیه 56 سوره احزاب است که کاملا ساده و بدون تزئینات اجرا گردیده ولی چشم هر بیننده ای را مسحور خود می کند.

کتیبه های شبستان غربی در مسجد صورتی

سراسر فضای دهانه محراب مسجد نصیرالملک با کتیبه ای مزین شده که در آن یک کتیبه با خط ثلث آیات 18 و 19 سوره توبه را بازگو می کند. این کتیبه مانند اکثر کتیبه ها با رنگ سفید و خط ثلث بر کاشی هفت رنگی نوشته شده و اشاره به اهمیت جهاد در راه خدا دارد. بیشترین رنگی که بر نقوش ترنجی و گل های زمینه این کتیبه می توان دید، رنگ صورتی است که در کنار رنگ سفید درخششی دوچندان یافته و دل هر بیننده ای را می برد. گل های چند پر از جمله نقوشی می باشند که در دوران قاجار وارد هنر ایران شده اند و در این کتیبه به خوبی رخ می نمایانند. البته از نظر برخی از هنرمندان ترکیب نقوش سنتی ختایی در کنار گل های چند برگ ختایی اتفاق خوشایندی نیست و نشان از آغاز نزول هنر ایرانی دارد.

کتیبه های ضلع غربی حیاط (صحن) مسجد نصیرالملک

در این زاویه از حیاط مسجد باز هم شاهد نوشتار قرآنی با خط ثلث سفید بر کاشی هایی با زمینه لاجوردی هستیم. در این بخش ده آیه نخست سوره منافقون در میان نقوش ختایی رنگانگ، خطاطی شده است. در ادامه سوره منافقون، بخش هایی از سوره اعلی نیز در سمت جنوبی کتیبه شده اند که مضامین آیات این دو سوره در یک راستا هستند و بندگان خدا را به دوری از منافقین و تسبیح خدا دعوت می کنند.

کتیبه های ضلح جنوبی حیاط (صحن) مسجد نصیرالملک

سه کتیبه که همگی به خط ثلث هستند ضلع جنوبی صحن مسجد نصیرالملک را آراسته اند. کتیبه های این بخش از مسجد یک تفاوت اساسی با اکثر کتیبه های نصیرالملک دارند و آن اینکه بر زمینه ساده نوشته شده و در اطراف آن ها خبری از گل و بوته های اسلیمی و ختایی نیست. اهمیت مقام و منزلت سازندگان و تعمیرکاران مسجد مضمون آیات 18 تا 20 سوره توبه می باشد که در این کتیبه ها خوشنویسی شده است. سوره مبارکه قدر که اشاره به نزول قرآن در شب های قدر دارد نیز یکی دیگر از سوره هایی است که در کتیبه های ضلع جنوبی صحن مسجد نصیرالملک دیده می شود. آیات 11 تا 19 سوره اعلی نیز بر روی طاق سمت راست ایوان اصلی ضلع جنوبی صحن مسجد نوشته شده است.

کتیبه های ضلع شرقی مسجد نصیرالملک شیراز

در این بخش از مسجد با همان خط ثلث همیشگی و به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی، سوره آیات 1 تا 11 سوره جمعه نوشته شده است. در این آیات انسان به عبادت در مسجد دعوت و به او وعده بهشت و ترس از جهنم داده شده است. در بخش دیگری از کتیبه های این ضلع از مسجد، سوره الضحی و نیز سوره ناس نوشته شده است. در سوره ناس انسان از سر جن و انس به خدا پناه می برد.

حکمت استفاده خاص از نور در مسجد

ورود به این مسجد با طی کردن سلسله مراتبی خاص همراه است. برای ورود ابتدا باید از یک هشتی عبور کرد که فضایی نیمه تاریک دارد. پس از انجام دو چرخش، یکی با زاویه 90 درجه و یکی دیگر هم با زاویه 45 درجه، از فضایی تاریک و بسته به محیطی گرم و پر نور وارد می شویم. فضای این محیط، باز و دلگشا می باشد و سقفی بر بالای آن وجود ندارد. نور اولین چیزی است که به محض ورود به حیاط با آن رو به رو می شویم. در این حیاط علاوه بر نور طبیعی انعکاس نورهای گذر کرده از شیشه های رنگی بر روی دیوارها نیز دیده می شود. عبور از یک دالان تنگ و تاریک و رسیدن به فضایی روشن و پر نور و زیبا، تمثیلی از عبور انسان از سختی های دنیا و رسیدن به بهشت است. حیاط مسجد نصیرالملک، انعکاسی از بهشت است.

در قلب این حیاط یک حوض بزرگ وجود دارد که آب درون آن مظهر روشنی به حساب می آید. در اینجا تلاش شده تا ترکیب آب و نورهایی رنگی، تجلی هم آوایی با جلوه ذات حق باشد. پس از حیاط به ایوان می رسیم که دارای روشنایی یکنواخت و غیرمتمرکزی می باشد. سرانجام در شبستان مسجد، اوج هنرنمایی معماران در به کارگیری نور را شاهد خواهیم بود. تابش نور از میان پنجره های رنگی و مشبک ارسی، تاکید شدیدی بر شان و منزلت انسان برای کسب فضیلت دارد. انسان باید درونش را مانند بخش های درونی این مسجد با نور حق بیاراید و زیبا کند. درست مانند فضای این مسجد که درونش با نور به زیبایی خارج از توصیفی آراسته گردیده است.

مرمت مسجد نصیرالملک شیراز

مرمت این مسجد تاریخی زیبا چندین سال است که از سوی موقوفه نصیرالملک آغاز شده و ادامه یافته است. در این سال ها کاشی های سرقتی و درهای چوبی آسیب دیده مورد بازسازی قرار گرفته است. تولیت عملیات مرمت مسجد نصیرالملک شیراز بر عهده محمود قوام می باشد. در و پنجره های مشبک این بنا با دستان هنرمند میرزا آیت در سال 1348 خورشیدی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته اند. در 15 خرداد ماه سال 1395 چهار عدد کاشی نفیس از ورودی این مسجد به سرقت رفت. البته اکنون بازسازی و جایگزین شده اند. پیش از این حادثه نیز، یکی از کوبه های در این بنای تاریخی به همراه یک کتیبه از مسجد وکیل شیراز توسط سارقان ربوده شده بود. که این مشکل نیز توسط مرمت گران رفع شد.

درهای چوبی شبستان غربی مسجد صورتی  در تیر ماه سال 1399 مجددا مورد بازسازی قرار گرفتند. این درها در دوران قاجار توسط اساتید به نام آن زمان، یعنی استاد محمد رحیم و استاد محمد جعفر ساخته شده بودند و در سال 1348 نیز برای اولین بار مرمت شدند. در طرح مرمتی که در سال 1399 انجام پذیرفت به این درها سم و مواد شیمیایی برای ممانعت از نفوذ حشرات موذی، تزریق شد. پاکسازی فیزیکی و شیمیایی از جمله دیگر عملیاتی است که در آخرین مرمت این درها به انجام رسید. این درها دارای تزئینات خاص مشبک و منبت هستند و حفاظت از آن ها از جمله مهم ترین مسائلی است که مسئولان نگهداری این بنا باید مد نظر قرار دهند.

علت محبوبیت عجیب مسجد صورتی

این مسجد، تنها بنای مذهبی در میان مساجد تاریخی ایران و جهان است که در معماری و تزئیناتش از رنگ صورتی استفاده شده است. همین امر، این مسجد را تبدیل به یک بنای تاریخی کرده که در عین متفاوت و منحصر به فرد بودن، دارای فضای گرم و دوست داشتنی نیز باشد. رقص زیبای نور و رنگ، پس از عبور از شیشه های رنگی پنجره های ارسی را در بسیاری از منازل و بناهای تاریخی ایران می توانیم مشاهده کنیم. اما به کارگیری چنین تکنیکی در مسجد صورتی، حد اعلایی از زیبایی را به وجود آورده است که با هیچ بنای دیگری قابل قیاس نیست.

ایوان مروارید این مسجد را می توان به جرات زیباترین بخش آن دانست زیرا با بیشترین تزئینات و ظریف ترین هنرها آراسته شده است. اینکه در برخی از کاشی ها از تک رنگ فیروزه ای و در برخی از آن ها از هفت رنگ استفاده شده، تضاد جالب و دیدنی در فضا ایجاد کرده است. پایه ستون های حجاری شده این مسجد یادآور ستون های باشکوه هخامنشی است. این مسجد شیرازی درون خود، زیبایی های بسیاری را جای داده است که و هنر به کار رفته در آن، علاوه بر تطابق داشتن با اصول معماری ایرانی در دوران پس از اسلام، برخی از اصول هنری ایران پیش از اسلام را نیز در خود جای داده است.

جاذبه های گردشگری اطراف مسجد نصیرالملک

قطعا افرادی که به بازدید مسجد تاریخی نصیرالملک می روند، به بازدید از سایر بناهای تاریخی شیراز نیز مایل و علاقمندند. شیراز به شهر شعر و ادب مشهور است، زیرا در آن مهم ترین آثار تاریخ ایران را در کنار آرامگاه دو تن از بزرگترین شعرای شعر پارسی می توان دید. از آن جایی جاذبه های گردشگری شیراز، بسیار پرتعداد و متنوع هستند، در ادامه یادداشت، تنها به معرفی چند بنای تاریخی که در اطراف مسجد نصیرالملک قرار دارند می پردازیم.

باغ نارنجستان قوام: این بنای تاریخی زیبا که مشتمل بر یک باغ و عمارت تاریخی است در فاصله 750 متری مسجد نصیرالملک قرار دارد که تنها با سه دقیقه پیاده روی می توان به باغ نارنجستان قوام رسید.

خانه زینت الملوک: خانه زینت الملوک که مجاور باغ نارنجستان واقع شده در فاصله 800 متری مسجد نصیرالملک قرار دارد و این مسیر کوتاه را نیز می توان به صورت پیاده طی کرد.

مسجد جامع عتیق: یکی از مساجد تاریخی بسیار زیبا است که از دوران ایلخانیان برجای مانده است و در فاصله 1200 متری مسجد نصیرالملک واقع شده است. اگر از مسیر سربالایی به سمت شرق بروید به راحتی به مسجد جامع عتیق می رسید.

ساعت و قیمت بلیط ورودی مسجد نصیرالملک

برای بازدید از مسجد نصیرالملک، در نیمه اول سال، همه روزه می توانید از ساعت 8 تا 18 و در نیمه دوم سال از ساعت 7 بامداد تا 16:30 عصر اقدام نمایید. البته در نیمه اول سال از ساعت 13 تا 15 و در نیمه دوم سال از 11:30 تا 15، امکان بازدید به عمل آوردن، وجود ندارد. این بنای تاریخی در روزهای عاشورا و تاسوعا، اربعین، 28 و 30 ماه صفر، عید فطر و روز شهادت حضرت علی (ع) تعطیل می باشد. در ساعت 11 صبح، زیبایی رقص نور و رنگ در این مسجد به اوج می رسد. قیمت بلیط ورودی مسجد نصیرالملک شیراز برای گردشگران ایرانی حدود 5000 تومان و برای گردشگران خارجی 50000 تومان است.

اجاره سوئیت در شیراز

شیراز یکی از زیباترین شهرهای ایران است که هر ساله مقصد بسیاری از گردشگران ایرانی و خارجی می شود. این شهر، برای هر سلیقه ای چندین جاذبه گردشگری دارد. بسیاری از مردم هنگامی که به شیراز سفر می کنند، برای دیدن جاذبه های آن نیاز به چند روز اقامت در این شهر دارند. به همین خاطر، گردشگران بسیار زیادی به دنبال اجاره سوئیت در شیراز هستند تا در شرایطی امن و معتبر از سفر خود، لذت ببرند. سایت لوکس ویلا، امکان اجاره سوئیت در شیراز را با بهترین قیمت و به صورت آنلاین فراهم نموده تا گردشگران با اطمینان خاطر از صحت معامله شان بتوانند از دوران اقامت خود در شهر ادب و هنر لذت ببرند.