مدرسه دارالفنون

از امیر کبیر به عنوان یک شخص برجسته در تاریخ یاد می شود که با اقدامات خود توانست خدمت بزرگی به ایران کند. یکی از بزرگ ترین کار هایی که در ایجاد آگاهی علمی و فرهنگی انجام داد، دایر کردن مدرسه دارالفنون بود که در آن به آموزش موارد مختلفی مثل پزشکی، ریاضی، داروسازی، زبان های انگلیسی و روسی، موسیقی و… پرداخت. در این مقاله قصد داریم به بررسی بیشتر این مکان با ارزش بپردازیم.

درباره مدرسه دارالفنون

این مدرسه توسط میرزا تقی خان برای گسترش علم و آگاهی مردم و آموزش موارد مختلف علمی و رزمی در سال 1851 میلادی دایر شد و به عنوان اولین دانشگاه در تاریخ مدرن این کشور به حساب می آید. این مدرسه که در مرکز تهران واقع شده در حال حاضر به موزه مبدل گشته و در خیابان ناصر خسرو به عنوان یک بنای تاریخی میزبان گردشگران است. هر چند که در زمان افتتاح این مدرسه امیر کبیر تبعید شده بود، ولی در هر حال با باز شدن آن در حضور استادان برجسته اتریشی و دانشمندان ایرانی اتفاقی مهم در ایران رقم خورد. در زمان افتتاح دارالفنون تعداد شاگردان آن تنها سی نفر بودند ولی رفته رفته به تعداد آن ها افزوده گردید.

بنای این مدرسه تنها 80 سال مورد استفاده قرار گرفت و بعد از آن به دستور میرزا یحیی خان خراب و یک ساختمان دیگر توسط مهندسی روسی به وجود آمد. در واقع ساختمانی که اکنون می توانید برای دیدن آن اقدام نمایید همین ساختمانی است که با نظارت آن مهندس در سال 1308 ساخته شده بود.

تاریخچه دارالفنون

در زمان حکومت قاجار بین ایران و روسیه جنگ هایی شکل گرفت و کشور ما در آن شکست خورد. بعد از مدتی امیر کبیر برای عذرخواهی از به قتل رسیدن گریبایدوف رهسپار روسیه شد تا به خاطر کشته شدن این کاردار پوزش بطلبد. او که در آن زمان تنها 22 سال سن داشت بعد از سفر به آن کشور و دیدن مدرسه ها و کارخانجات و هم چنین مراکز فنی و علمی موجود در روسیه تصمیماتی گرفت. بعد از بازگشت از سفر او به فکر ساختن یک مکان علمی بر طبق دیده های خود افتاد و نام آن را نیز بعد ها دارالفنون یا پلی تکنیک نهاد. میرزا تقی خان در ابتدای سال اول منصوب شدنش به صدارت، موافقت شاه وقت آن زمان یعنی ناصرالدین شاه را برای ساخت این مدرسه گرفت و حتی محل این ساختمان را نیز خودش تعیین نمود. نقشه ساختمان به وسیله میرزا رضا مهندس باشی کشیده شد و سپس ساخت آن به محمدتقی خان واگذار گشت.

این بنا در سمت شمالی سفارت روس ساخته شد و یکی از بهترین ساختمان های موجود در تهران در آن زمان بود. لازم به ذکر است به هنگام بهره برداری و استفاده از این مدرسه، میرزا تقی خان به دلیل فساد درباریان تبعید شد و در زمان افتتاح حضور نداشت. امیر کبیر با وجود همین درباریان و دسیسه های آن ها تنها سه سال و 3 ماه صدر اعظم ایران بود و در نهایت به دستور شاه به قتل رسید.

ساخت ساختمان مدرسه دارالفنون

ساختمان دارالفنون دارای 50 اتاق بود که هر اتاق به یک شکل و مربعی با طول و عرض 4 متر در چهار طرف مدرسه ساخته شد. اتاق ها همگی دارای یک ایوان در جلوی خود بودند و حوض بزرگی در حیاط مدرسه قرار گرفته بود تا دانش آموزان بتوانند برای رفع تشنگی از آب آن که از آب قنات سرچشمه می گرفت استفاده کنند هم چنین در اطراف حیاط نیز باغچه هایی به چشم می خورد که برای کاشت درخت و گیاهان دیگر مناسب بودند. این ساختمان پس از یک سال ساخته شد و بعد از چندی افتتاح گشت. یک طاق بلند در قسمت ورودی وجود داشت که به وسیله دو ستون نگه داشته شده بود و در این مجموعه یک کتیبه در بالای خود داشت که نام و سال افتتاح این بنا را در خود جای داده بود.

معماری دارالفنون

همان طور که گفته شد ساختمان دارالفنونی که میرزا تقی خان دستور ساخت آن را به مهندس باشی ابلاغ کرده بود و در دستور کار بود، بعد ها و تقریبا بعد از هشتاد سال در 1308 خورشیدی تخریب و سپس به واسطه نظارت نیکلای مارکف یک معماری جدید و یک ساختمان نو بنا نهاده شد. دستور ساخت این ساختمان جدید توسط اعتمادالدوله قراگزلو وزیر معارف آن زمان صادر شد. بعد ها به سال 1313 شمسی یک ساختمان دیگر در بخش جنوبی و شمال به دستور علی اصغر حکمت به ساختمان اصلی اضافه شد. اگر به دیدن این ساختمان بروید می توانید این ساختمان ها را که به عنوان جاذبه های گردشگری تهران به شمار می رود را از نزدیک ببینید. در ورودی به گونه ای ساخته شده که در یک قسمت از چهار قسمت کنج مدرسه قرار گرفته و به یک محیط هشتی باز می شود. شما با عبور از این در می توانید ببینید که به طرف دیگر به حیاط می رسید.

در قسمت های بیرونی پله ها نیز یک نرده اهنی قرار گرفته تا افرادی که از این پله ها رفت و آمد می کردند سقوط نکنند. در بخش جنوبی می توانید سالن های نمایش و سالن غذاخوری را ببینید که احتمال می رود این دو سالن جزو قسمت های اولیه بنایی باشد که به دستور امیر کبیر ساخته شده بود و مهندس روسی تبار آن ها را ابتدا تخریب و بعد دوباره ساخت.

آموزگاران دارالفنون

پس از این که چند بخش از دارالفنون ساخته شدف میرزاتقی خان به فکر استخدام آموزگاران این مدرسه افتاد. در درجه اول به دلیل اینکه به کشورهای انگلستان و اساتید روس تبار بدبین بود به فکر استاد های اتریشی، آلمانی و فرانسوی بود و در نهایت تصمیم خود را گرفت و بالاخره از کشور اتریش آن تعداد استادانی را که نیاز داشت انتخاب نمود. هفت آموزگار برتر از کشور اتریش که در زمینه های نظامی و رشته های مشابه فعالیت داشتند به واسطه جان داوود خان انتخاب شدند و قرار بر این بود که حقوق آن ها از طریق دولت ایران پرداخت شود. هم چنین از وجود مترجم های داخلی و خارجی نیز از بیگانگان کسانی را انتخاب نمود.

صدر اعظم ایران هم چنین نیاز به اساتیدی برای آموزش مباحث فیزیک، شیمی و داروسازی را ضروری دید و به دنبال دو معدنچی که در زمینه معدن فعالیت داشته و توانمند باشند گشت تا بدین صورت به استخدام هفت نفر به نام های: فوکتی (داروسازی)، بولاک (طب)، زاتی (ریاضی و هندسه)، کرشیش (معلم توپ خانه)، چارنوتا (متخصص معدن)، گومنس (استاد پیاده نظام)، نمیرو (استاد سواره نظام) برآید. شایان ذکر است که بعد از استخدام این هفت نفر نیاز به داشتن دو استاد برای آموزش رشته های زبان فرانسوی و جغرافیا نیز به وجود آمد و بدین منظور ریشارد و میرزا ملکم خان برای این موارد انتخاب شدند. تمامی این استاید که از اروپا به ایران آمده بودن و حقوق آن ها توسط دولت پرداخت می شد در رشته های مربوط به خود جزو دانشمندان بسیار عالی بودند که همه آن ها به آموزش کتاب های درسی نیز علاوه بر تدریس وظیفه های مربوط به رشته خود می پرداختند.

یکی از مورادی که باید به آن اشاره نمود این است که استاد کرشیش برای آموزش موارد مربوط به توپ خانه به ایران آمد ولی به دلیل این که در رشته های دیگری هم چون هندسه، جغرافیا، تاریخ و حساب نیز مهارت داشت، در این رشته ها هم مشغول تدریس گشت. او به همراه برخی از دانشجویانش مشغول به ترجمه و نوشتن کتاب های مختلف شد و دراین امر بین استاد های دارالفنون شهرت زیادی داشت چرا که به عنوان مثال یکی از نقشه های دوران ناصری که مربوط به تهران بود را استاد کرشیش رسم کرده بود.

این استاد هم چنین یک دستگاه مهم آن زمان یعنی دستگاه فرستنده تلگراف را به همراه جمعی از دانش جویان خود ساخت. استاد دیگری که از او نام برده شد، استاد مربوط به آموزش طب است که ایشان در ایران ماندگار شدند و به عنوان دکتر شاه به او خدمت می کرد. دکتر ناصرالدین شاه یعنی دکتر تالوزان در یک سفر که به فرانسه رفته بود یکی از پزشکان به نام دکتر فوریه را به عنوان پزشک ایران به جای خود گذاشت که دکتر فوریه در زمان سه ساله ی حضورش در دربار ایران در همین راستا یک کتاب با موضوع سه سال در دربار ایران را به همراه خاطراتش ثبت نمود.

اتفاقات بعد از امیرکبیر در دارالفنون تهران

پس از آن که دستور قتل میرزا تقی خان امیرکبیر صادر شد و او را کشتند، کار رسمی این مدرسه آغاز گردید. در ابتدا با 7 آموزگار و 114 دانش آموز در رشته های مختلف هم چون: طب (20 نفر)، مهندسی (12 نفر)، توپ خانه (26 نفر)، داروسازی (7 نفر)، سواره نظام (15 نفر)، پیاده نظام (39 نفر)، آموزش معدن (5 نفر) شروع شد. این محصلان تماما از خانواده های اشراف و درباریان بودند و این مدرسه توسط چند رئیس به نام های: میرزا شیرازی که وزیر امور خارجه بود، عزیزخان مکری که وزیر جنگ بود، میرزا محمد خان، علی قلی میرزا که اولین وزیر علوم ایران بود، رضا قلی خان هدایت، علی قلی خان هدایت، جعفر قلی خان هدایت و محمد حسن خان ادیب الدوله اداره می شد.

پس از فارغ التحصیلی این دانش آموزان که هر کدام متعلق به یک خانواده اعیان نشین بودند، در سمت های مختلف مثل درجات بالای سیاسی، هنری و ادبی مشغول به کار گشتند. در ابتدا دانش آموزانی که به مدرسه وارد می شدند سنشان بین 14 تا 16 بود ولی بودند کسانی که با سن های بالاتر به دلیل نفوذ و قدرتی که داشتند می توانستند به این مدرسه وارد شوند و به همین دلیل چون سن بیشتری داشتند قادر به کسب نمرات بهتری در دروس بودند و با نمره بالاتر به عنوان دستیار معلم مشغول می شدند و تدریس هم می کردند. به مرور زمان اتفاقات دیگری نیز در مدرسه رخ داد که می توان به مدت تحصیل و دروس قابل انتخاب اشاره نمود.

در ابتدا محصلان می بایست به مدت هفت سال تا فارغ التحصیلی درس می خواندند و به مرور زمان به پنج سال و بعد به چهار سال تغییر پیدا کرد. هم چنین در ابتدا تنها هفت درس برای انتخاب وجود داشت و به تدریج دروس دیگری مثل نقشه کشی، تاریخ، جغرافیا، زبان های فرانسه، عربی، روسی، فارسی، طب سنتی و ریاضیات نیز اضافه گردید.

یکی از مواردی که باید به آن اشاره کرد تامین هزینه های این مدرسه بود که به دلیل فضای نظامی که بر دارالفنون حکم فرما بود، هزینه نیز از بودجه نظامی دریافت می شد. بودجه اولیه مدرسه دارالفنون تهران 7750 تومان بود و این مقدار به اندازه ای بود که در سال های اول به دانش آموزان یک هزینه ای برای درس خواندنشان پرداخت میشد. و هم چنین یک یونیفرم مختص هر رشته تحصیلی وجود داشت که جنس آن ها در نیمه اول و دوم سال به دلیل تغییر شرایط آب و هوایی متفاوت بود.

از مواردی دیگری که شاید شنیده باشید، تنبیه دانش آموزان به خاطر خطاهای ریز و درشتی که از آن ها سر میزد بود. یکی از بدترین مواردی که در آن دوران بر این مدرسه حاکم بود تنبیه کردن با چوب، خط کش، فلک، شلاق و در نهایت اخراج بود. دارالفنون یکی از تشکیلات درباری بود و خود شاه، رئیس و معلم های آن را تعیین می کرد و او هر سال یکی دو بار برای بازدید در مدرسه حضور می یافت تا از کسانی که در امتحانات پیروز بیرون می آمدند شخصا قدر دانی و تقدیر به عمل آورد تا جایی که حتی برای آن ها جوایزی در نظر می گرفت. همان طور که چندین سال پیش نیز سه بار امتحان در مدارس برگزار میشد، در دارلفنون تهران نیز در سال سه بار از محصلان آزمون می گرفتند و دانش آموزانی که می توانستند از بقیه سبقت بگیرند، نه تنها حقوق آن ها زیاد میشد بلکه یک نشان سلطنتی از ناصرالدین شاه نیز می گرفتند.

اگر کسی در کلاس حاضر نمیشد یا غیبت هایش از تعداد مشخص شده بیشتر می گشت، از مدرسه اخراج میشد تا جایی که در سال 1301 یکی از محصلان به خاطر کوتاهی در درس و غیبت هایش هم اخراج و هم زندانی شد. یکی از ساختمان هایی که بعدا و در سال 1304 به این مجموعه اضافه گشت، ساختمان مربوط به آزمایشگاه شیمی و معدن بود که حتی در آن کوره هایی برای ذوب کردن فلزات نیز وجود داشت.

دلیل نزول مدرسه تاریخی دارالفنون

از همان اول که امیر کبیر طرح این مدرسه را برای تصویب به ناصرالدین شاه سپرد، افراد زیادی در دربار از جمله میرزا آقا خان نوری درصدد منحل کردن این طرح بر آمدند. از جمله کارهایی که این فرد انجام داد، تلاش برای برگرداندن اساتید اتریشی به کشور خودشان بود که در همین راستا نماینده انگلیس نیز از او حمایت نمود. این قضیه تا جایی پیش رفت که حتی سرهنگ شیل به شاه توصیه کرد که اگر می خواهد سلطنت دچار ضرر نشود این طرح را منحل کند. در ابتدا شاه به دلیل اعتماد زیادی که به امیرکبیر داشت این حرف ها را قبول نکرد و از طرح او حمایت نمود ولیبه مرور زمان با اتفاقاتی که افتاد و اخباری که می شنید نظرش تغییر پیدا کرد. یکی از دلایلی که باعث شد شاه با وجود حمایت و اعتمادی که به میرزا تقی خان داشت سرد شده و رفته رفته به آن بدبین شود، تنفر از تشکیلات فراماسونری بود که متوجه شده تعدادی از محصلان مدرسه دارالفنون تهران از طریق ملکم خان به تشکیلات سری فراماسونری پیوسته اند.

ولی در نهایت با همه این جریانات علت بسته نشدن دارالفنون این بود که شاه نگران بود جلوی اروپایی ها عقب افتاده به نظر برسد چرا که نظر آن ها همیشه برایش مهم بود و در پی جلب توجه آن ها اقدام می کرد.

از آن جا که طبیبان و طرفداران پزشکی سنتی، طب جدید وارد شده از اروپا به ایران را خطری جدی برای خود و منافعشان می دیدند، در کلاس های مدرسه از ترس این افراد و بسته نشدن کلاس ها و ادامه یافتن آموزش ها، تدریس دانشجویان پزشکی تنها به صورت نظری و بدون تشریح بود. این مورد نیز یکی دیگر از موارد مخالفت با دایر شدن مدرسه دارالفنون بود که به شاه ابلاغ میشد. در نهایت شاه با افزایش هزینه شهریه و دست چین کردن محصلان و هم چنین جلوگیری از حضور رعیت ها در این مدرسه، دارالفنون را به انحطاط و نزول برد.

مدرسه دارالفنون کجاست و مسیر دسترسی

اگر قصد دارید برای دیدن دیگر مکان های دیدنی همانند باغ فردوس تهران که یکی از جذاب ترین محل هایی است که مردم برای گذراندن لحظاتی خوب، حضور در آن جا را انتخاب می کنند اقدام نمایید، می توانید به مدرسه دارالفنون نیز بروید و با تماشای آن در تاریخ قدم بزنید. برای این منظور می توانید با مترو به نزدیک ترین ایستگاه یعنی امام خمینی رفته و بعد از طریق خط یک و دو برای رسیدن به مدرسه استفاده کنید. دارالفنون در خیابان ناصر خسرو بوده و می توانید از اسنپ یا اتوبوس که به مقصد پایانه امام خمینی می رود هم برای رسیدن به این مکان دیدنی بهره مند شوید.

آدرس مدرسه دارالفنون تهران: میدان امام خمینی (توپ خانه)، خیابان ناصر خسرو، پلاک 266