تالاب گاوخونی

تالاب گاوخونی و در کل محیط زیست و طبیعت ورزنه دارای ویژگی هایی است که در آینده نه چندان دور می تواند گردشگران و محققان بسیاری را به سوی خود جلب کند. این تالاب بین المللی داری 47 هزار هکتار وسعت می باشد و در 20 کیلومتری شهر ورزنه قرار دارد. این تالاب یا به عبارتی باتلاق را می توان به نوعی تنها دریاچه آب شور دائمی در وسط کویرهای مرکزی فلات ایران دانست. تالاب گاوخونی موجب شده است تا پوشش گیاهی این منطقه تثبیت شود و به این ترتیب از حرکت شن های روان به نواحی شرقی استان بزرگ اصفهان جلوگیری به عمل آید.

مسیر تالاب گاوخونی کجاست و موقعیت آن روی نقشه

ورزنه یک شهر و منطقه توریستی است که به واسطه داشتن جاذبه های طبیعی و تاریخی شناخته شده است. تالاب گاوخونی در فاصله 30 کیلومتری شهر ورزنه و در امتداد زاینده رود قرار دارد. با وجود آنکه گاوخونی یک باتلاق به حساب می آید اما به خاطر گونه های زیبای گیاهی و جانوری که در محیطش زیست می کنند، منطقه گردشگری محسوب می شود و هر ساله تعداد زیادی گردشگر را به سوی خود می کشاند. اگر می خواهید به بازدید از این تالاب بروید باید ابتدا به استان اصفهان بروید و از آنجا راهی شهر ورزنه شوید. این تالاب در 67 کیلومتری ضلع جنوب شرقی اصفهان قرار دارد. برای رسیدن به آن باید از طریق جاده شوسه شهر روزنه به سمت شرق حرکت کنیم تا به باتلاق برسیم. البته در سال های اخیز، یک مسیر جدید از یزد به اصفهان کشیده شده که ورزنه و ندوشن را به هم پیوند داده است. اگر از این مسیر راهی شوید، صد کیلومتر راهتان کوتاهتر خواهد شد.  در ادامه می توانید مسیر تالاب گاوخونی روی نقشه را مشاهده نمایید.

آدرس تالاب گاوخونی: استان اصفهان، 30 کیلومتری شهرستان ورزنه

معرفی تالاب گاوخونی

شاید زمانی که نام تالاب و یا باتلاق به گوش عموم مردم برسد، یک لجنزار بد بو و بی خاصیت را تصور کنند. در صورتی که همین تالاب گاوخونی که به عنوان یکی از مهم ترین تالاب های جهان به ثبت رسیده و امروزه به عنوان تالابی بین المللی شناخته می شود، یکی از مهم ترین ارکان برای حفظ محیط زیست و آسایش مردم اصفهان است. درست است که انسان ها نمی توانند در این تالاب زندگی کنند و نزدیکترین شهر و محیط مسکونی به این تالاب (شهر ورزنه) حدود 23 کیلومتر با آن فاصله دارد. اما اگر این تالاب نبود و با حفظ و تثبیت پوشش گیاهی منطق موجب جلوگیری از حرکت شن ها به سمت شرق اصفهان نمی شد، بسیاری از شهرهای این استان اکنون غرق در خاک و شن می شدند.

این تالاب پناهگاه تعداد زیادی از پرندگان مهاجر است و به واسطه خلق چنین زیبایی تبدیل به یک مقصد توریستی و گردشگری شده است. این تالاب دارای 476 کیلومتر مربع مصاحت می باشد و با شهر اصفهان 137 کیلومتر فاصله دارد. عمق گاوخونی در گذشته حدود 150 سانتی متر (یک متر و نیم) بوده ولی امروزه کمتر شده است. اقلیم گاوخونی مانند سایر مناطق کویری گرم و خشک و بادخیز می باشد. گاوخونی در دوران چهارم زمین شناسی ایران به عنوان یکی از دریاچه های بارانی به حساب می آمد اما امروزه فقط به عنوان حوزه انتهایی زاینده رود در شمار آورده می شود.

ویژگی های جغرافیایی تالاب گاوخونی

ویژگی های جغرافیایی محیط تالاب در نواحی مختلف آن متفاوت است. مثلا در بخش های شمالی و شمال غربی این باتلاق که در مصب رودخانه واقع است، اب شیرین به همراه جلبک های سبز وجود دارد. جریان آب در این ناحیه نیز بسیار کند می باشد. در محوطه مصب پوشش گیاهی انبوهی از نیزارها و گزستان ها دورتادور برکه های آبگیر وجود دارد. آب این برکه ها شور می باشد. در فصول گرم سال آب این برکه ها تبخیر می گردد. در ناحیه جنوبی تالاب گاوخونی، یک نمکزار بسیار وسیع به علت تبخیر بیش از حد آب ها بر اثر گرما به جود آمده است.کریستال های نمک این دریاچه به شدت زیبا می باشند.

اما شکل ظاهری تالاب در ضلع غربی بسیار متفاوت است. در این ناحیه تپه ها و رمل هایی از جنس ماسه مادی تشکیل شده که زیبایی به خصوصی دارند. وزش بادهای کویری موجب شده تا پوشش گیاهی آن بخش تا حدود از بین برود. اما در ضلع شرقی، دشتی وسیع از تپه های ماهوری مشاهده می شود. این تپه ها در میان کوهستان های اصفهان محاط شده اند. منبع اصلی تامین آب این تالاب، زاینده رود است ولی متاسفانه در شرایط فعلی در دهه های اخیر، سهم چندانی از آن دریافت نمی کند.

فواید تالاب گاوخونی

این تالاب نقش مهمی در فرآیند کنترل و مهار بیابان زایی در ایران و به خصوص استان اصفهان دارد. باتلاق گاوخونی آب های زیرزمینی را به نوعی تغذیه می کند و از این طریق مانع گسترده تر شدن خشکسالی و از بین رفتن زمین های کشاورزی اطراف می شود. در اطراف این باتلاق بین المللی وسیع، 910 گوه گیاهی زیست می کنند. این گونه های گیاهی 83 خانواده را دربرمیگیرند. بسیاری از این گیاهان دارای ارزش دارویی، خوراکی و زینتی هستند و مابقی به حیات این تالاب کمک می کنند. 17 نوع اسفناج در اطراف این تالاب وجود دارد. 229 گونه جانوری نیز در این منطقه به زیست خود ادامه می دهند. حدود 5000 سال است که در اطراف این دریاچه آب شور که اکنون به تالاب تبدیل شده، تمدن هایی شکل گرفته است. بسیاری از کشاورزان و دامداران حیات دام ها و محصولات کشاورزیشان را مدیون این تالاب هستند.

چرا اسم تالاب گاوخونی است؟

این پرسش یکی از متداول ترین سوالاتی است که در خصوص این تالاب مطرح می شود. کلمه گاوخونی در اصطلاح امروزی معنایی می دهد که برای برخی باعث تعجب است. اینکه کلمه گاوخونی چه ربطی به تالاب دارد، ممکن ذهن برخی ها را درگیر کند. واقعیت این است که این کلمه با معنای امروزی اش ربط خاصی به این تالاب ندارد. گاوخونی شکل تغییر یافته یک اصطلاح قدیمی است. طبق آنچه در فرهنگ آنندراج نوشته شده، گاو در روزگار گذشته به معنی بزرگ و خان (خون در لفظ عامیانه) به معنی چاه بوده است. اگر این فرضیه را بپذیریم، گاوخونی به معنی چاه بزرگ می باشد.

اما دهخدا دیدگاهی متفاوت دارد و گاوخانه را به عنوان معنی آن ذکر کرده است. دلیل او برای طرح چنین دیدگاهی این است که در گذشته مردمان روستاهای اطراف این تالاب، گاوهای خود را برای چرا به آنجا می بردند. اما دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که هم مبنای آن علمی تر است و هم قابل قبول تر می باشد. استرابو جغرافی دان مشهور یونان در دوران باستان در کتاب جغرافیای مشهورش کلمه گاو (Gavae یا  (Gabae را به عنوان شهر اصفهان آورده است. این واژه بعدها تبدیل به گبی و در نهایت جی شده است. جی همان شهر نزدیک به اصفهان است که سلمان فارسی از آنجا به عربستان مهاجرت کرد.

خانی که لفظ عامه خونی گفته می شود نیز برگرفته از یک واژه پهلوی به نام خانیک می باشد. برای خانیک معناهایی از قبیل چشمه، آبگیر و حوض ذکر شده است. از این واژه در متون قدیمی فارسی بسیار استفاده شده است. در نهایت باید گفت محتمل ترین معنی برای گاوخونی، آبگیر جی (اصفهان) می باشد. آبگیر جی با مفاهیم دهخدا و آنندراج نیز تا حدودی همخوانی دارد. در ادامه باید توضیحاتی در خصوص تالاب گاوخونی و نحوه شکل گیری و وضعیت فعلی آن آورده شود.

قدمت تالاب گاوخونی

نخستین مطالعات زمین شناسی که بر روی این تالاب مشهور و بین المللی توسط “سودر” در سال 1954 انجام شد. او برای اولین بار یک نقشه زمین شناسی تهیه کرد که نشان دهنده اقلیم اصفهان تا تالاب گاوخونی بود. او در مسیر انجام تحقیقاتش در خصوص این تالاب، مطالعات تکوینی، چینه شناسی، سنگ شناسی حغرافیانی گذشته را انجام داد. تحقیقات در این زمینه توسط دانشمندان دیگر ادامه یافت. طبق مطالعات زمین شناسی انجام شده مشخص شد که لایه های رسوبی در حوزه زاینده رود از 750 میلیون سال پیش شروع به تشکیل شدن کردند.

زاینده رود برای تشکیل شدن 12 مرحله کوهزایی و خشکی زایی را طی کرده است. سرانجام در 18 میلیون سال قبل فعالیت های تکوینی موجب بالا آمدن بخش آبخیز و برجای ماندن آبرفت در بخش شرقی دره زاینده رود (یعنی تالاب گاوخونی) شد. دیوار شرقی گودال گاو خونی از سنگ های آذرین و مواد آتش نشانی تشکیل شده است. با توجه به مراحل شکل گیری و تکوین گاوخونی در کل می توان گفت این تالاب، یک منطقه فرورفته کویری است. و آن را می توان در شما گودال های جداکننده زمین های غرب و مرکز قرار داد. باتلاق گاوخونی به شکل یک دریاچه کوچک دائمی که دور تا دورش را نیزار و نمکزار احاطه کرده است به زیستش ادامه می دهد.

به مرور زمان تغذیه این دریاچه کاهش یافت و به دلیل تبخیرهای زیاد حجم آب آن روز به روز کمتر شد و از دریاچه تبدیل به یک باتلاق شد. تالاب گاوخونی در انتهایی ترین بخش آبخیز زاینده رود قرار دارد و به همین خاطر رسوبات موجود در آن به واسطه فرسایش های آبی و بادی در آن جمه شده اند. مواد رسوبی باتلاق گاوخونی عموما شامل ماسه و گل و لای هایی می باشد از خشکی های اطراف کنده شده و باد و یا جریان زاینده رود آن ها را به سوی این باتلاق آورده است.

داستان های بومی درباره باتلاق گاوخونی

نام تالاب گاوخونی در برخی از سفرنامه ها و نیز افسانه های قدیمی آورده شده است. در برخی از این داستان ها آمده است که زمانی که آب زاینده رود در این باتلاق فرو می رود، چشمه هایی در دشت های استان کرمان روان می شود. البته چنین مطلبی به صورت علمی و مستند هنوز تایید نشده است. یکی دیگر از افسانه هایی که در مورد این باتلاق وجود دارد آن است که آب این محیط، انسان ها را در خود می بلعد. که البته با توجه به وسعت تالاب و نیز فراوان بودن جنگل و نیزار در اطراف آن گم شدن انسان ها در آن در گذشته امری بسیار معمول بوده است. اما مشهورترین افسانه درباره مردی می باشد که در این تالاب می زیسته و هیچ گاه لباس بر تن نمی کرده است. او توانایی صحبت کردن با سایر انسان ها را نداشته و به قولی زبان مردمان بومی را نمی دانسته است و مانند یک حیوان به زندگی خود در تالاب ادامه می داده است.

خواص درمانی باتلاق گاوخونی

نمک درمانی یکی از روش های تایید شده برای رفع درد مفاصل از سوی پزشکان می باشد. در بسیاری از تورهای گردشگری که در اطراف این تالاب برگزار می شود نمک درمانی و ماسه نوردی جزء برنامه ها است. این منطقه به واسطه داشتن گیاهان دارویی و امکان نمک درمانی از جمله مناطق ژئوتوریسم به حساب می آید. بسیاری از گردشگران پس از استفاده از محیط این تالاب به کوهنوری در کوه آتش فشانی سیاه می پردازند. تماشای منظره پرواز پرندگان مهاجر در محیط پر سکوت و آرامبخش تالاب، حال هر مسافری را جا می آورد. بسیاری از افراد درونگرا برای دریافت آرامش و تمرکز به این تالاب سفر می کنند و از محیط بکر آن لذت می برند.

آیا تالاب گاوخونی خشک شده است؟

در مرداد ماه سال جاری (سال 1401) مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان اظهار داشت که 98 درصد تالاب گاوخونی خشک شده است. او همچنین در خصوص لزوم اجرای طرح احیای این باتلاق از سوی محیط زیست توضیحاتی را ارائه کرد. اگر این تالاب خشکیده شود، تبدیل به کانون گرد و غبار خواهد شد و محیط زندگی را برای اهالی استان اصفهان و استان های مجاور دشوار خواهد کرد. برخی از کارشناسان دلایل خشک شدن این منطقه ژئوتوریسم را تغییرات اقلیمی، ادامه نیافتن فعالیت های کشاورزی در بسیاری از زمین های اطراف و آورده شدن رسوبات و گرد و غبار توسط باد و سیلاب به این منطقه ذکر کرده اند.

البته خشک شدن زاینده رود به علت سدسازی های غیرعلمی و اصولی دلیل اصلی این فاجعه زیست محیط بوده است. در تیر ماه سال 1394 پس از آنکه آب زاینده رود از آب بند شاخ کنار عبور کرد و به این تالاب بین المللی رسید، کشاورزان و مردم بومی این منطقه بسیار خوشحال شدند و آرزو کردند که ای کاش این احیاء دائمی باشد. در سال های اخیر، مردمان کشاورز در شرق اصفهان، به لایروبی بخشی از رودخانه پرداخته اند تا جلوی برخی از برداشت های غیرمجاز و بی رویه را از این طریق بگیرند. در حال حاضر بخش بسیار اندکی از 4700 هکتار مساحت این تالاب بین المللی باقی مانده است و که در صورت عدم تغییر رویه ممکن است همین هم از بین برود و این تالاب به جای حیات بخشی تبدیل به کانون گرد و غبار شود و زندگی مردمان این استان را دچار اختلال کند.

پوشش گیاهی گاوخونی

در محیط این تالاب وسیع، حدود 910 گونه گیاهی وجود دارد که هر کدام از این گونه ها نعمتی بزرگ برای محیط زیست منطقه به حساب می آیند. این گونه ها در 16 خانواده و 54 سروه دسته بندی می شوند. اسفناج و چغندر بیش از سایر گیاهان در این منطقه دیده می شوند. بسیاری از گیاهان موجود در محیط تالاب دارای خواص داروئی، خوراکی و تزئینی می باشند. از جمله گیاهان موجود در گاوخونی می توان به پیچک های صحرایی، علف بوریا، افدراسه، جگن و جلبک، شمعدانی، لوئی، نی، گز، کاروان کش و غیره اشاره کرد. ویژگی مشترک اکثر گیاهان موجود در تالاب گاوخونی، نمک دوست بودن آن ها است.

این گیاهان عمدتا در مناطق کویری و یا محیط های نزدیک به دریا رشد می کنند و به حیات خود ادامه می دهند. محیط مرطوب تالاب و خاک نمکین آن شرایط زیستی مناسبی برای رشد این قسم از گیاهان به وجود آورده است. برخی از گیاهان این منطقه دارای خاصیت حشره کشی هستند. از جمله آن ها می توان به لارک آلکالوئیدی و آنابازین اشاره کرد. آن ها بسیار قوی و سمی می باشند. گیاهانی از تیره سالسولا مانند زارق، چشموک و سرمه علاوه بر دارا بودن خواص درمانی با گل های رنگارنگ زیبا فضای اطراف تالاب را بسیار زیبا و آراسته کرده اند.

پوشش جانوری گاوخونی

محیط مرطوب تالاب باعث رشد و تکثیر انواع حشرات می شود و این حشرات با تبدیل شدن به غذای جانوران شرایط زندگی برای آن ها را فراهم می آورند. تنوع گونه های حشرات به عنوان بخشی از زنجیره غذایی باعث ادامه حیات و بقای بسیاری  از پرندگان و ماهی ها می شود. در این محیط طبیعی، دوزیستان متنوعی در کنار ماهی ها به حیاط خود ادامه می دهند. اساسا محیط باتلاق ها شرایط مناسبی برای جانوران بوم ساز فراهم می کند. از جمله دوزیستان موجود در تالاب گاوخونی می توان به وزغ و قورباغه اشاره کرد. ماهی کپور نیز در این منطقه مشاهده شده است. اما متاسفانه در سال های اخیر، بسیاری از آلاینده های سمی و فاضلاب ها به محیط تالاب ورود کرده اند و مسبب مرگ و میر تعداد زیادی از ماهیان و آبزیان آنجا شده اند.

در گذشته خزندگان و پستانداران زیادی در اطراف این باتلاق زندگی می کرده اند که متاسفانه تعداد زیادی از آنها در حال حاضر منقرض شده اند. از جمله پستاندارانی که در گذشته در این منطقه می زیسته اند می توان به گورخر، گراز، خوک و خنزیر اشاره کرد.حتی آهو نیز در این محیط در گذشته به زیست خود ادامه می داده است. امروزه تنها بخش اندکی از جانوران مانند مار، مارمولک، بز و شغال و غیره در این محیط ژئوتوریسم باقی مانده اند. از بین رفتن آن ها، خسارت و آسیبی جبران ناپذیر به محیط طبیعی این منطقه به حساب می آید. پرندگان مهاجر اطراف این تالاب از جمله جاذبه های گردشگری این منطقه به حساب می آیند. در دو فصل پاییز و زمستان، حضور این پرندگان در اطراف تالاب، حال و هوایی شیرین و وصف ناشدنی به این محیط می دهد. از جمله این پرندگان می توان به قوهای گردن دراز، فلامینگوهای آبچر صورتی، اردک، چنگر، سنقر تالابی، لک لک، بوتیمار و غیره اشاره کرد.

بهترین زمان برای سفر به تالاب گاوخونی

با وجود آنکه این تالاب در هر چهار فصل سال، زیبا و دیدنی می باشد اما بهتر است فصل بهار را برای بازدید از آن انتخاب کنید. زیرا در این فصل دمای هوای اطراف این تالاب متعادل و مطبوع تر است و فضای آن سرسبزتر است و گیاهان بیشتری در آن دیده می شود. از سوی دیگر حجم آب تالاب در فصل بهار بسیار بیشتر از فصول دیگر است. اما نباید نادیده گرفت که این تالاب در دو فصل پاییز و زمستان نیز دیدنی است و گردش در آن لذت بخش می باشد. اما در فصل تابستان شرایط کمی متفاوت است. زیرا در این فصل هوای گرم و خشک این منطقه گردش را طاقت فرسا می کند و باعث بخار شدن حجم زیادی از آب باتلاق می گردد. اما در فصل گرم، پرندگان زیبا و متنوعی در اطراف تالاب جمع می شوند و منظره ای بسیار دیدنی و دلخواه را به وجود می آورند.

جاهای تفریحی اطراف تالاب گاوخونی

این تالاب بین المللی در موقعیت جغرافیایی خاصی قرار دارد و همین امر باعث شده تا در اطراف آن، جاذبه های طبیعی و تاریخی بسیار متنوعی قرار داشته باشد. تالاب گاوخونی درست در قلب مثلث طلایی گردشگری ایران یعنی در نقطه میانی سه استان اصفهان، شیراز و یزد واقع شده است. در شمال و جنوب این باتلاق دو جاذبه طبیعی یعنی کوه سیاه و دریاچه نمک قرار دارد. یک کاروانسرای عباسی به نام خرگوشی که از دوره صفویه برجای مانده نیز در نزدیکی این باتلاق واقع شده است. قلعه قورتان که به زودی تبدیل به بزرگترین اکوموزه شرق اصفهان خواهد شد و دارای هزار سال قدمت می باشد در نزدیکی این تالاب است. کویر ورزنه و مسجد جامع تیموری نیز از جمله دیگر دیدنی های اطراف این تالاب هستند. در ادامه به معرفی چند نمونده از جاهای تفریحی اطراف باتلاق گاوخونی می پردازیم.

کویر ورزنه: این کویر بسیار زیبا و خاص، دارای کاملترین امکانات گردشگری و تفریحی در بین سایر کویرها می باشد. رمل های شنی این کویر از زیبایی خاصی برخوردارند. کویر ورزنه در شمال غربی تالاب واقع شده و حدود 31 کیلومتر با آن فاصله دارد. این مسافت را در مسیری بدون ترافیک با کمتر از یک ساعت رانندگی میتوانید طی کنید.

مسجد جامع ورزنه: این مسجد که با نام مسجد جامع تیموری نیز شناخته می شود بر روی بقایای یک آتشکده دوران ساسانی ساخته شده است و محراب آن دارای کاشیکاری های بسیار زیبایی می باشد. این مسجد با تالاب گاوخونی 30 کیلومتر فاصله دارد و مسیر آن را می توانید از طریق جاده شهید بهشتی به شهیدرضا عالم طی نمایید.

کاروانسرای قلعه خرگوشی: این کاروانسرادر نزدیکی شهر ورزنه قرار دارد و از جمله بناهای به یادگار مانده از دوران صفویه می باشد. از این کاروانسرا تا باتلاق گاوخونی حدود 30 کیلومتر فاصله وجود دارد. کارگران اهل ندوشن کاروانسرای قلعه خرگوشی را ساخته اند.