مدت زمان خواندن این مطلب : 8 دقیقه
ارگ بم یکی از تاریخی ترین بناهای کرمان در شهر بم است که نه تنها به عنوان جاذبه ای تاریخی در میان دیدنی های بم و کرمان شناخته می شود، بلکه یکی از مهمترین بناها و جاذبه های تاریخی ایران به شمار می رود. شهر بم که این بنای تاریخی را در خود جای داده، یکی از پر جاذبه ترین و تاریخی ترین شهرهای استان کرمان بوده و انواع جاذبه های تاریخی و ماندگار ایران را در خود جای داده است. نام بم با بنای تاریخی ارگ گره خورده و هردوی آن ها نام یکدیگر را به یدک می کشند. در سال 1382 زلزله مهیب و وحشتناکی در شهر بم رخ داد که خسارت ها و آسیب های زیادی در این شهر به بار آورد و بنای ارگ تاریخی بم نیز دچار آسیب هایی شد، اما پابرجا در موقعیت خود باقی ماند. در ادامه این مطلب با لوکس ویلا همراه باشید تا با ارگ بم که از مهمترین بناهای تاریخی ایران در استان کرمان می باشد، آشنا شویم.
ارگ بم یکی از تاریخی ترین و مهمترین دیدنی های بم است که در بخش جنوب شرقی این شهر قرار گرفته و برای رسیدن به آن بایستی به شرقی ترین نقطه شهر بم بروید. محل قرارگیری این قلعه تاریخی بر روی صخره ای بزرگ و در ناحیه شمالی رودخانه پشت رود بوده و به گونه ای است که از شمال خود به رودخانه پشت رود، از شرق به باغ های محله دروازه و یخچال های قدیمی و بقایای مسجد حضرت رسول، از غرب به محله مزار خواجه مراد و از جنوب به پارک قدیمی ارگ و محله حافظ آباد محدود می شود.
اگر قصد بازدید از ارگ بم کرمان را دارید، می توانید به کرمان و یا زاهدان سفر کنید. شهرستان بم دارای 193 کیلومتر فاصله از جنوب شرق کرمان بوده و در صورتی که قصد سفر از تهران به این منطقه را داشته باشید، حدود 10 ساعت به زمان نیاز خواهید داشت. پس از آن که خود را به کرمان رساندید و قصد داشتید از آنجا به سمت ارگ بم بروید، می توانید به سمت خیابان مصطفی خمینی حرکت کرده و وارد این خیابان شوید و به مسیر خود ادامه دهید تا به میدانی که در مسیر شما قرار دارد برسید.
پس از رسیدن به میدان، وارد خروجی بزرگراه هفت باغ شوید و به مسیر خود ادامه دهید. با استفاده از این مسیر، حدود 2 ساعت و نیم طول می کشد تا به شهر بم برسید. بعد از وارد شدن به شهر بم، اولین دوربرگردان را که مشاهده کردید، آن را دور بزنید و وارد خیابان صاحب الزمان شوید. در این مسیر به حرکت خود ادامه دهید تا به میدان آزادی برسید. سپس وارد خیابان ولیعصر شده و به حرکت خود ادامه داده تا میدان رحیمی نژاد را در مقابل خود ببینید. از این نقطه می توانید بر اساس تابلوهای راهنمایی که در طول مسیر وجود دارند، خود را به راحتی به بنای تاریخی ارگ بم برسانید و از آن دیدن کنید.
ساعت بازدید از ارگ بم: نیمه اول سال 7:30 تا 19، نیمه دوم سال از 7:30 تا 17
آدرس ارگ بم: استان کرمان، شهر بم، خیابان بهمن، ارگ تاریخی بم
بناهای تاریخی زیاد و متنوعی در شهرهای مختلفی از ایران وجود دارند که هر کدام از این بناها و سازه های تاریخی از دوره های مختلف تاریخ کشور به یادگار مانده اند و امروزه می توانند ما را با گذشته ایران آشنا سازند. بسیاری از بناهای تاریخی و مهم کشور، هر چند با آسیب های فراوانی که به آن ها وارد شده اند، اما همچنان باقی مانده اند و می توانیم به بازدید از آن ها اقدام نماییم. اگر به سرگذشت و تاریخچه هر یک از این سازه های تاریخی مراجعه کنیم، می توانیم به موارد و موضوعات مهمی دست یابیم.
بنایی که با نام ارگ بم شناخته می شود، در میان شهر بم، یکی از مناطق کویری ایران جای گرفته که از قدیمی ترین مراکز شهرنشینی ایران به حساب می آید. شهر بم نیز که از شهرهای تاریخی استان کرمان محسوب شده و انواع جاذبه ها و بناهای تاریخی در آن وجود دارند که ارگ تاریخی بم یکی از مهمترین و بزرگ ترین بناهای تاریخی بم و حتی ایران به شمار می رود. بم شهری کویری در استان کرمان بوده که وجود سازه خشتی ارگ بم در میان این منطقه توانسته به خوبی با شرایط اقلیمی اطراف خود، ادغام گردد.
ارگ بم یکی از معروف ترین و مهمترین بناهای تاریخی ایران است که در میانی دیدنی های کرمان جای گرفته و در بخش جنوب شرقی حاشیه کویر لوت و محدوده نزدیک شهر بم واقع شده است. بنای تاریخی ارگ به عنوان بزرگترین سازه خشتی جهان شناخته شده و قرارگیری آن در حاشیه جاده ابریشم بر اهمیت آن افزوده بود. یکی از عجایب ارگ تاریخی بم این است، با توجه به آن که هزاران سال از قدمت آن می گذرد و آسیب های زیادی به آن وارد شده اند، همچنان پا بر جا باقی مانده و یکی از مهمترین جاذبه های تاریخی ایران در میان دیدنی های بم به شمار می آید.
مگر می شود نام شهر بم به گوش ما بخورد و ارگ تاریخی بم در ذهن ما تداعی نشود؟ این بنای تاریخی به قدری مهم و ارزشمند است که نام بم و ارگ به یک دیگر گره خورده و از هم جدایی ناپذیر هستند. حتی نام کرمان نیز که بم به عنوان یکی از شهرهای تاریخی آن به شمار می رود، با نام ارگ بم شناخته می شود و با توجه به خسارت ها و آسیب هایی که در طول مدت زمان و به خصوص زلزله سال 1382 صدماتی را برای این بنا به وجود آورد، همچمنان ارگ همون نگینی درخشان در میان جاذبه های دیدنی کرمان می درخشد.
ارگ بم به عنوان دژ یا قلعه ای مستحکم و پرصلابت در میان تمام دیدنی های بم می باشد که به تنهایی می تواند اقتدار و عظمتی باور نکردنی را برای شهر بم به ارمغان بیاورد. همچنین قرارگیری این قلعه بزرگ و خشتی در مسیر جاده ابریشم که این امکان را برای ایران فراهم آورده بود تا از شرق با آسیای مرکزی، از غرب با مصر و از جنوب با خلیج فارس ارتباط برقرار کند. در زمان های گذشته، ارگ بم به عنوان شهری باستانی محسوب می شد که این قلعه در میان آن قرار داشت که از انواع سازه های بلند تشکیل شده بود.
قلعه ارگ تاریخی بم در زمان ابتدا که ساخته شده بود، بسیار پر اهمیت بود و حتی تا سال 1850 میلادی بسیار رونق داشت که پس از مدتی بدون این که دلیل آن مشخص باشد، از رونق آن کاسته شد و به صورت متروکه باقی ماند. همانطور که پیش تر اشاره شد، ارگ تاریخی بم به عنوان شهری باستانی تلقی می شد که مجموعه ای از سازه های بلند قامت را در خود جای داده و به دو بخش تقسیم شده بود که یکی از بخش های آن به بخش حکومتی و بخش دیگری به رعیت نشینان اختصاص یافته بود. هر کدام از این بخش ها با توجه به آن که کاربری های متفاوتی داشتند، سازه های مختلفی نیز در آن ها ساخته شده بودند.
از همین رو ارگ بم را تنها یک بنای تاریخی نمی توان تلقی کرد، بلکه این قلعه به عنوان شهری عظیم در زمان خود شناخته می شد و از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است. این قلعه تاریخی وسعتی حدود 18 هزار متر مربع را به خود اختصاص داده که دیوارهایی با ارتفاع 6 تا 7 متر نیز در اطراف آن ساخته شده بودند. دیوارهای قلعه ارگ به صورت تودرتو ساخته شده بودند و تا بخش مرکزی قلعه نیز وجود داشتند و سبب متمایز شدن تمام بخش های قلعه از یکدیگر شده بودند. وجود این دیوارها که به سبک تودرتو ساخته شده بودند، ارگ بم را به یک هزارتو با دیوارهای کاهگلی تبدیل کرده بود. قدمت این بنای تاریخی به 2.500 سال گذشته می رسد و به لحاظ تاریخی و فرهنگی از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار بود.
همچنین به دلیل بهره مندی از نقش امنیتی، توانسته بود برای چندین مرتبه مقابل تجاوز و حمله دشمنان را بگیرد. یکی از مهمترین و معروف ترین روایت هایی که از حمله به ارگ بم وجود دارد، متعلق به زمان قاجاریان است که مربوط به حمله و تجاوز آقا محمد خان قاجار و به قتل رسیدن لطفعلی خان می باشد. ارگ بم همچنان توانسته بود اقتدار و قدرت خود را حفظ نماید تا این که در سال 1382 زلزله ای مهیب و وحشتناک در بم رخ داد که آسیب های فراوانی به تمام بخش های بنای ارگ بم وارد شد.
با توجه به این که بسیاری از بخش های ارگ با آسیب ها و خسارت های زیادی رو به رو شد، اما پایه های بنا به خوبی مقاومت کردند و بازسازی و مرمت های این بنا پس از زلزله آغاز گردید. بنای تاریخی و ارزشمند ارگ بم در تاریخ 1 فروردین سال 1345 با شماره 519 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. یکی دیگر از افتخارات ارگ بم این است که در سال 2004 میلادی به دلیل بهره مندی از ویژگی های منحصر به فرد در بنا در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردید.
بنای تاریخی ارگ بم که از اقتدار و استحکام بالایی برخوردار بود، توانسته بود تا مدت های طولانی در جای خود باقی بماند و یکی از مهمترین بناهای تاریخی بم تلقی گردد. همچنین این بنا نظیر بسیاری دیگر از بناهای تاریخی که مدت زمان زیادی از احداث آن ها سپری می شود و آسیب های طبیعی بر اثر حملات دشمنان و عوامل طبیعی به آن وارد شده بود، اما با استحکام در جای خود با بر جا باقی مانده بود.
اما در سال 1382 زلزله ای به بزرگی 6.6 ریشتر در شهر بم اتفاق افتاد و این شهر را لرزاند و نتیجه آن خسارات و آسیب های زیادی به جان و اموال اهالی این شهر بود که بسیاری از افراد بر اثر ریزش آوار کشته شدند و علاوه بر آن، بناهای زیادی نیز مورد خسارت و ویرانی قرار گرفتند. زلزله بم یکی از بزرگترین و پر خسارت ترین زلزله های تاریخ ایران است که وقایع تلخی را از خود به جای گذاشته بود. ارگ بم نیز یکی از مهمترین بناهای تاریخی شهر بم بود که آسیب های فراوانی به بنای آن وارد شد، به صورتی که می توان گفت حدود 80 درصد از این بنا از بین رفت و تخریب گردید.
این آسیب ها و ویرانی ها به قدری بود که حتی ارگ بم را در فهرست میراث در خطر یونسکو به ثبت رساندند. بلافاصله بعد از زلزله، برای جبران خسارات و آسیب های فراوان و گسترده ای که به این بنای تاریخی و ارزشمند وارد شده بود، مرمت ها و بازسازی ها را آغاز کردند. حتی این بازسازی ها سبب شد تا این اصلاحات مورد قبول کمیته میراث جهانی یونسکو باشد و ارگ بم را از لیست میراث در معرض خطر خارج سازد.
علاوه بر سازمان جهانی یونسکو، کشورهای دیگری همچون ایتالیا، ژاپن و فرانسه کمک های مالی و فنی را برای بازسازی و مرمت ارگ بم تقبل کردند. به عنوان مثال می توان گفت ژاپن مبلغ 1.3 میلیون دلار به همراه تجهیزات و طرح سه بعدی را پشتیبانی نمود. همچنین وزارت میراث و فعالیت های فرهنگی ایتالیا هم بودجه ای حدود 500 هزار یورو برای مرمت و بازسازی یکی از برج های ارگ بم ارسال نمود. نا گفته نماند، کمک هایی که از فرانسه و بانک جهانی هم برای بازسازی و مرمت این بنای تاریخی بی تأثیر نبود و همین موضوع سبب شد که ارگ بم از لیست آثار در معرض خطر یونسکو خارج شود.
بعد از زلزله سال 1382 ستاد نجات بخشی میراث فرهنگی بم تشکیل شد و از سال 1383 عملیات آواربرداری جهت بازسازی و مرمت آن آغاز گردید. عملیات بازسازی بنای ارگ بم به مدت 7 سال طول کشید و کار مطالعه و مستند سازی نیز در حین آن انجام می شد. از سال 1385 نیز عملیات مرمتی بنای تاریخی و آسیب دیده ارگ شروع شد، اما از سال 1388 بازسازی ها به صورت بهتر و جدی تر آغاز گردید.
مسئولان بر این عقیده بودند که زلزله بم را جزئی از تاریخ ارگ بم تلقی کنند و به همین خاطر برخی از بخش های آسیب دیده این بنای تاریخی را دست نخورده باقی بگذارند و مرمت هایی بر روی آن انجام ندهند. همچنین قرار نیست که ارگ بم به حالت پیش از زلزله خود برگردد و از همین رو، برخی از بخش های آن به همان شکل آسیب دیده باقی مانده اند. بازسازی هایی که برای بنای ارگ بم انجام شدند، به گونه ای بود که استحکام زیادی برای آن به کار رفته بود و گفته می شود که اگر زلزله دیگری در این شهر رخ دهد، از به وجود آمدن آسیب های گسترده و وحشتناک جلوگیری شود و کمترین خسارت و آسیب ها به این بنا وارد گردد.
حدود 99 درصد از عملیات مرمت و بازسازی که برای ارگ بم انجام شد، نیروهای بومی آن را به عهده گرفته بودند. بسیاری از بخش های اصلی بنای ارگ بم ایمن سازی شده بود و گردشگران می توانند با خیالی آسوده از بخش های مختلف این بنای تاریخی و گردشگری دیدن کنند. وجود چند تنه درخت خرما در دو تا از برج های دیده بانی این بنا سبب شده بودند آسیب های کمتری به بنا وارد شوند و از به وجود آمدن خسارات بیشتر جلوگیری کرده بودند.
همانطور که پیش تر گفته شد، عملیات مرمت و بازسازی از سال 1383 آغاز گردید و بخش های گسترده ای از این بنای تاریخی مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت. این بازسازی ها و مرمت ها به قدری دقیق و اصولی بوده که اگر امروزه به سراغ بازدید از آن بروید، گویا همان ارگ بم قرن ها پیش را مشاهده خواهید کرد که هیچ آسیبی بدان وارد نگردیده است. اما تنها نکته ای که در این میان حائز اهمیت است، مربوط به خشت هایی است که ظاهری نو و بازسازی شده را برای بنا پدید آورده اند.
هنگامی که وارد بنای ارگ بم می شوید، گویا وارد شهر تاریخی دیگری شده اید، چه به لحاظ تاریخی و چه به لحاظ گسترگی و عظمت! مسیرهایی هم برای رفت و آمد بازدیدکنندگان در میان بناهای مختلف در ارگ در نظر گرفته شده اند، بدون این که به هویت تاریخی و شکل اولیه و اصلی بنا آسیب و یا تغییری وارد گردد تا گردشگران بتوانند راحت تردد داشته باشند. همچنین تمام استانداردهای روز جهان و مقاوم سازی ها در بازسازی تمام بخش های ارگ رعایت شده اند. این مسیرها به گونه ای طراحی . ساخته شده اند که هیچ گونه آسیبی به هیچ بخشی از بناهای ارگ وارد نشده است.
زلزله ای که این شهر را لرزاند و خسارات جبران ناپذیری را به بار آورد، توانست این درس را به ما بدهد که در حفظ و نگهداری بناهای تاریخی کوشاتر باشیم. همانطور که می دانیم، سال های زیادی از آن اتفاق ناگوار می گذرد و سازمان میراث فرهنگی برای مرمت ارگ تلاش های زیادی انجام داده و این تلاش ها و مرمت ها به گونه ای بوده که حتی گردشگران نتوانند تمایزی بین ارگ قدیم و ارگ امروز قائل شوند. تنها تفاوتی که می توان بین ارگ قدیم و ارگ امروزی دید، ظاهر نو و خشت های بازسازی شده ای است که نمایی نو و جدید را برای این بنا پدید آورده اند.
در مورد قدمت و زمان ساخت بنای تاریخی ارگ بم هنوز اطلاعات دقیقی به دست نیامده و تنها بر اساس کشفیات و جستجوهایی که در این بنا انجام شده اند، برخی از منابع قدمت ارگ را به دوره هخامنشیان نسبت داده اند و برخی دیگر نیز بر این عقیده اند که ارگ بم متعلق به دوره اشکانیان می باشد. همچنین بناهای تاریخی متعدد دیگری در میان بنای اصلی ارگ بم وجود دارند که قدمت هر کدام از آن ها به دوره تیموریان و برخی دیگر به دوره قاجاریان می رسد.
بدین صورت که در هر دوره، بناهای مختلفی به ارگ اضافه شده اند. نوشته های تاریخی مختلفی درباره ارگ وجود دارند که هر یک از آن ها عقیده های مختلفی درباره قدمت و تاریخ ساخت و شکل گیری بنای ارگ بم دارند که حتی در کتاب های تاریخ وزیری و حدودالعالم، قدمت ارگ به 2 هزار سال گذشته مربوط می شود. حتی نشانه های زیادی در این بنا وجود دارند که می توانند این ادعا را به اثبات برسانند که می توان به خانه رئیس سربازخانه، خشت های خانه حاکم و وضعیت پلان مرکزی اشاره نمود.
لایه های ساختمانی متعددی در بخش های مختلف و دیوارهای این بنا وجود دارند که می توانند ساخت و سازهای متعددی که در دوره های مختلف انجام شده اند را نشان دهند. در واقع معماری و سبک معماری و طراحی هر بنا می تواند یکی از اصلی ترین نشانه های تخمین دوره ساخت بنا باشند. به عنوان مثال می توان به طاق ورودی ارگ بم اشاره نمود که از سبک معماری دوره ساسانیان پیروی کرده که در پی این موضوع، می توان قدمت ساخت این بنا را به دوره ساسانی متعلق دانست.
بنای دیگری در شهر پاتانیسا در عشق آباد که پایتخت پارتیان بود، وجود دارد که سبک معماری آن شباهت زیادی به سبک معماری ارگ بم داشته و از همین رو می توان آن بنا را به اواخر دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانیان تخمین زد. اردشیر بابکان که به عنوان نخستین پادشاه ساسانی شناخته می شود، لشکرکشی هایی را در اواخر دوران اشکانیان به منطقه بم انجام داده که این ماجرا در بسیاری از اسناد مکتوب آمده است. حتی درباره بناهای تاریخی مختلفی که در اطراف بم قرار داشتند، وجود دارد که به دوره ساسانیان و دوره های قبل تعلق دارند.
حتی درباره ارگ بم در نوشته های دوران بعد از اسلام نیز وجود دارند و با آمدن دین اسلام، مسجد جامع و مسجد پیامبر و یک حسینیه در آن ساخته شدند. با توجه به آن که دین اسلام در دوران سلطنت ساسانیان به ایران وارد شد، می توان دریافت که ارگ حدود 600 سال پیش از دوران اسلام بوده است.
پس از آن که برخی مردم به دین اسلام گرایش پیدا کردند و با رواج یافتن دین اسلام در ایران، بناهای اسلامی مختلفی در هر نقطه ای ایران ساخته شد و یکی از بناهای اسلامی نام برده شده در تاریخ ایران، قلعه بم می باشد. دو برج در اطراف ورودی و هشتی قلعه وجود دارند که بر اساس نظر بسیاری از کارشناسان به دوره صفوی تعلق دارند. در نوشته هایی از مورخان قرون سوم و چهارم هجری قمری که از قدامه بن جعفر و این خردابه به دست رسیده، درباره ارگ بم صحبت هایی کرده اند.
بنیان گذار سلسله صفاریان که یعقوب لیث صفاری نام داشت، بعد از آن که به آخرین پادشاه سلسله طاهریان چیره گشت، وی را اسیر کرد و به ارگ بم انتقال داد. در سال 297 هجری قمری که حاکم فارس از سردار خلیفه در شیراز شکست خورد، فرار کرد و به قلعه بم پناه جست. حتی درباره این که ارگ بم به عنوان پناهگاهی برای شورشیان در طول تاریخ مورد استفاده قرار می گرفت، در نوشته های تاریخی زیاده آمده اند. این قلعه به عنوان پناهگاه افراد زیادی قرار گرفته بود که در تاریخ آمده اند و احتمال می رود برای چندین مرتبه دیگر هم به عنوان پناهگاهی برای دیگر افراد قرار گرفته بود که هنوز اطلاعی درباره آن ها به دست نرسیده است.
در سال 696 هجری قمری، نصرت ملک این قلعه را به عنوان مکانی برای تحصن خود انتخاب کرد و به سراغ آن رفت و یکی از پادشاهان آل مظفر به نام امیر مبارزالدین بعد از 4 سال توانست به قلعه ورود کند. در آن زمان بود که بنای تاریخی ارگ کم کم مورد تخریب و ویرانی قرار میگیرد و در نهایت فردی به نام شجاع الدین خراسانی بازسازی آن را به عهده می گیرد. هم زمان با دوران پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی در سال 1105 هجری قمری، محمود افغان ایران را مورد حمله قرار می دهد و اشرف افغان نیز به مقام پادشاهی دست میابد و شهرهای رفسنجان، نرماشیر و بم را تحت تسلط خود می گیرد.
در سال 1209 هجری قمری آقا محمدخان قاجار، بر لطفعلی خان زند چیره می شود و او را شکست می دهد و در نهایت لطفعلی خان زند به ارگ بم پناه می برد. افراد زیادی در این قلعه اسیر شده بودند که آقا محمد خان پس از ورود به قلعه دستور بریدن سر 600 اسیر را صادر می کند. حدود 150 سال از سکونت آخرین افراد در قلعه تاریخی ارگ بم می گذرد که در نهایت این قلعه را ترک کردند و برای سکونت خود به سراغ باغ های بیرون شهر و نخلستان های آن رفتند و در آن ها سکونت کردند.
از آنجایی که ارگ بم به عنوان محلی برای پناه دادن به افراد مختلف همچون شورشی ها، حکومت ها، پادشاهان و فراری ها تبدیل شده بود، محل جنگ و گریز شناخته می شد. ارگ بم تنها یک سازه تاریخی ساده نبود، ارگ تاریخی بم به تنها یک قلعه بزرگ و حتی یک شهر بود که هزاران نفر را در طول تاریخ در خود پناه داده بود.
همانطور که پیش تر اشاره کردیم، این قلعه به دو بخش تقسیم شده بود که یکی از آن ها متعلق به مردم عادی بود و با نام سفلی شناخته می شد و با دیوارهای بلندی از بخش علیا جدا شده بود که بخش علیا به بزرگان آن دوره اختصاص داشت. هر دوی این بخش ها حتی از لحاظ شکل ساختمان ها و سبک معماری با یکدیگر متفاوت بودند و این مورد نشان دهنده وجود تبعیض میان اقشار جامعه از زمان های گذشته بوده است.
سبک معماری که برای بنای تاریخی ارگ بم در نظر گرفته بودند به قدری قوی بود که حتی پیش از آن که کار ساخت و طراحی آن را انجام دهند، شکل نهایی کل شهر پیش بینی شده بود و می دانستند که قرار است به شکلی تبدیل گردد. ارگ تاریخی بم تنها یک قلعه ساده نبود، بلکه شهری بود که به صورت دژ یا قلعه ای مستحکم و با صلابت ساخته شده بود تا امنیت کامل را برای اهالی قلعه فراهم آورد و از نفوذ هر دشمنی جلوگیری کند. از ویژگی های معماری و طراحی که برای این بنا به کار رفته بود تا امنیت کامل را برای فضای داخلی ارگ به وجود بیاورد، می توان به مسیرهای مخفی و مقر فرماندهان نظامی در قلعه اشاره نمود.
پایگاه حکومتی این قلعه در بالاترین نقطه آن قرار گرفته بود که اشراف کاملی بر روی دیگر بخش های اطراف و پایین تر از خود داشت. همچنین مسیرهای دسترسی به بخش حکومت نشین قلعه مسیرهای شیب دار و صعب العبوری بود که به سختی می توانستند به آن برسند. رعایت اصول معماری نظیر محله های مسکونی و اتصال محله ها به بکدیگر و قرارگیری بناهای تاریحی بر روی تپه ها می تواند ارزش شهرسازی و معماری در دوران گذشته را به خوبی نشان دهند.
برای ساخت این قلعه تاریخی از مصالحی نظیر خشت خام، گل رس، کاه و لاشه سنگ استفاده شده و استفاده از این مصالح باعث شده مقاوت بنا در طول سال های زیادی که از آن گذشته، حفظ گردد. همین موضوع سبب شده حتی زلزله خسارت باری که در این شهر رخ داد و آسیب های فراوانی را برای این قلعه پدید آورده بود، بتواند با بازسازی هایی که برای آن انجام شد، باز هم روی پای خود بایستد و همچنان با ابهت در جای خود باقی بماند. طراحی و ساخت این قلعه بر اساس منطق نظامی و دفاعی بوده که می توان این موضوع را می توان حتی از روی ظاهر آن نیز دریافت. بهره مندی قلعه ارگ از استحکام بالا و عظمت سبب گردیده بود، عمادالسلطنه در دوران قاجار، لقب قلعه خدای آفریده را برای آن انتخاب کند.
استفاده از ویژگی های مهندسی باد و ترکیب آن با مهندسی آب و معماری را می توان از مهمترین ویژگی های مهندسی و معماری ارگ بم دانست که سیستم تهویه و تنظیم رطوبت را برای این قلعه پدید آورده است. همانطور که می دانیم، شهر بم در منطقه ای کویری قرار داشته و هوای بسیار گرمی دارد و همچنین موقعیت مکانی قلعه به گونه ای انتخاب شده که بیشترین میزان باد در آن وجود داشته باشد. بر همین اساس باد از بخش غربی وارد شده و از میان فضاها و دالان ها عبور کرده تا به بخش شاه نشین آن برسد و هوای تازه را در فضای داخلی قلعه فراهم سازد.
در نهایت مهندسان برای خنک کردن و لطافت بخشیدن به فضای داخلی قلعه از سیستم تأمین آب و بادگیر کمک گرفتند که در این سیستم جریان باد از میان سیستم آبرسانی عبور کرده و در نهایت باعت کاهش دمای هوا می گردد. بر اساس تحقیق و پژوهش هایی که برای آشنایی با سبک معماری این بنای تاریخی انجام شده، پژوهشگران دریافته اند که نمونه های مشابه زیادی در آسیای میانه و بین النهرین وجود دارند که از ویژگی یک شهر شطرنجی یا شهر هیپودامین بهره برده اند و امنیت کامل را برای فضا داخلی پدید آورده اند.
از آنجایی که در دوره مادها و پارتیان قلعه ها را بر روی ارتفاع و تپه ها می ساختند تا علاوه بر آن که اشراف کامل به مناطق اطراف خود داشته باشند، همچنین دسترسی دشمنان و نفوذ به قلعه نیز دشوارتر گردد، این قلعه تاریخی نیز بر روی ارتفاع و تپه ای مرتفع ساخته شده است و بر همین اساس بوده که مقر حکومتی ارگ را در بالاترین نقطه آن ساخته اند.
ارگ بم از بزرگترین قلعه های تاریخی و خشتی ایران است که از بخش های مختلفی تشکیل شده و از پلان مهندسی مربع مستطیلی ساخته شده که طول آن به حدود 300 متر و عرض آن به 200 متر می رسد. همانطور که پیش تر اشاره شد، این قلعه از دو بخش جداگانه از یکدیگر تشکیل شده که شامل بخش های علیا و سفلی بوده که هر کدام از آن ها متعلق به اقشار مختلف جامعه در آن دوران بوده است. سازه های این قلعه به صورت دو بخشی بوده اند و این ویژگی می تواند به عنوان مهمترین ویژگی سبک معماری ارگ بم محسوب گردد.
بخش علیا متعلق به بخش ارگ اصلی و اطراف آن برای امور حکومتی و بخش سفلی نیز به بخش مردم عادی و اصطلاحا مناطق رعیت نشین شناخته می شود. بخش اصلی بنای ارگ بم از بخش هایی نظیر دروازه اصلی، میدان تکیه، بازار، مجموعه میرزا نعیم، مسجد جامع، مسجد پیامبر، عمارت چهار فصل، حمام، خانه حاکم، دروازه حصار دوم، کاروانسرا، مدرسه یا خانقاه، چاه اصلی ارگ، قورخانه، دروازه کت کرم و زندان، اسطبل، محل آسیاب بادی، غلام محل و بقایای محله قدیم یا کنای محله می شود که بخش اصلی قلعه را تشکیل داده اند.
بخش اصلی جدا از بخش های عیا و سفلی بوده است. این بخش از قلعه در مرمت ها و بازسازی ها قرار داشت که سبک معماری دوره اسلامی را می توان در بازسازی هایی که بر روی آن انجام پذیرفته است، به وضوح مشاهده نمود.
ارگ بم از دو بخش تشکیل شده که یکی از بخش های آن به بخش حکومتی و سطح بالا اختصاص یافته و با نام بخش علیا شناخته می شود و هر کدام از این بخش ها دارای ویژگی ها و حتی سبک معماری متفاوتی می باشند که سبب تمایز این دو بخش از یکدیگر شده اند. شاید ایران را بتوان به عنوان نخستین کشوری دانست که معماران ایرانی سبک شهرسازی تفکیک شده را بنیان گذاری نمودند و بر همین اساس است که علاوه بر ارگ، بنای تاریخی دیگری به نام تخت جمشید در شیراز از سبک شهرسازی تفکیک شده بهره برده است. البته ارگ بم را به عنوان دومین نمونه بزرگ شهرسازی تفکیک شده بعد از تخت جمشید به شمار آورد. در ادامه به آشنایی با بخش های علیا و سفلی ارگ بم خواهیم پرداخت.
بخش علیا به عنوان مهمترین بخش قلعه تاریخی ارگ بم شناخته شده که بخش های مختلفی در علیای ارگ قرار دارند و شامل خانه حاکم، دژ نظامی، سربازخانه، عمارت چهار فصل، حمام، بنای آسیاب بادی، برج اصلی، چاه آب، دروازه و برج و بارو و اسطبل می شود. بخش حاکم نشین علیا بعد از دروازه دوم، یعنی بالای کوه و در سراشیبی قرار گرفته است. اسطبل هم که در بخش علیا قرار داشته و چاه آب و آب انبار اطراف آن وجود دارند. خانه رئیس قشون و سربازخانه هم در بخش بعد از اسطبل دیده می شوند و یک سنگ آسیاب بادی در برج جنوب غربی وجود دارد که قدمت آن به دوره قاجاریان می رسد و به عنوان تنها آسیاب بادی بم محسوب می گردد.
یکی دیگر از اصلی ترین بخش های علیا مربوط به عمارت چهار فصل است که در مرتفع ترین بخش ارگ جای گرفته و حمام مجموعه نیز در قسمت پشتی آن می باشد. مسیری در پشت این عمارت وجود دارد که به سمت دروازه کت کرم می رود و افراد دارالحکومه در شرایط اضطراری از آن برای فرار استفاده می کردند. یکی دیگر از مهمترین سازه های ارگ بم که در بخش علیا قرار گرفته، عمارت چهار فصل می باشد که به صورت یک ساختمان سه طبقه بوده و هر یک از طبقات جدا از دیگری می باشد. این عمارت را برای اداره شهر و صدور حکم مورد استفاده قرار می دادند.
بر اساس تحقیقاتی که در این ساختمان انجام شده و با توجه به سبک معماری و مصالح آن، اولین طبقه ساختمان از همه طبقات قدیمی تر بوده و دو طبقه فوقانی آن مدت ها بعد ساخته شده اند. این بخش از بنای تاریخی ارگ بم از سبک معماری ساسانیان و اشکانیان بهره برده که احتمال می رود این عمارت همان قلعه ای باشد که بعد از شکست هفتواد، دستور ساخت آن را اردشیر صادر نموده است. این بنا تا اواسط دوران قاجار مورد استفاده قرار می گرفت و ژاندارمری و مرکز قشون نظامی در بخش حاکم نشین آن وجود داشت. وجود تمام بخش های نام برده شده می تواند به خوبی نظم و مهندسی شهرسازی معماران ایرانی را نشان دهد.
از مهمترین بناهای بخش حکومتی علیا می توان به عمارت چهار فصل اشاره نمود که به عنوان پایگاه حکومتی مورد استفاده قرار می گرفت. عمارت چهار فصل را در مرتفع ترین نقطه این مجموعه و پشت حمام ساخته بودند. یک مسیر اختصاصی برای شرایط بحرانی در پشت عمارت وجود داشت و دسترسی را از عمارت به دروازه کت کرم میسر ساخته بود و معماران آن زمان شرایط اضطراری را برای بزرگان در نظر گرفته و این مسیر را برای راه مخفی آن ها تعبیه کرده بودند. عمارت چهار فصل از سبک معماری کاملا متفاوت با تمام دیگر بخش های قلعه بهره برده بود.
بخش دیگر ارگ بم بخش سفلی نام داشته که متعلق به بخش رعیت نشینی بوده و برای جدا سازی آن از بخش حکومتی، از یک حصار بلند استفاده شده است. بخش سفلی نیز همانند بخش علیا از قسمت های مختلفی تشکیل شده که شامل سر دروازه، ورودی اصلی شهر، مسیر ورودی به دز و بازار، زورخانه، میدان تکیه، مدرسه یا خانقاه، ساباط، حمام، مسجد جامع، مسجد پیامبر، بنای میراخور، اسطبل، ساختمان های عمومی و مناطق مسکونی می شوند که همگی در بخش رعیت نشین یا همان سفلی که از رده پایین تری نسبت به علیا برخوردار است، جای گرفته اند.
همانطور که می دانیم، ارگ به عنوان شهری کامل در میان بم محسوب می شد که خوشبختانه بخش های مختلفی هم در قسمت رعیت نشین آن وجود دارند که در این بخش به صورت کامل با آن ها آشنا خواهیم شد.
ارگ بم در زمان خود به عنوان مهمترین قلعه و یا بناهای بزرگ در شهر بم شناخته می شد که دشمنان زیادی در طول تاریخ قصد تصرف آن را داشتند. از همین رو برای به وجود آوردن امنیت کامل برای آن، برج و باروهای مختلفی را در گوشه و کنار و اطراف قلعه ساخته بودند و از آن ها به عنوان برج های دیده بانی و محافظت و کنترل استفاده می کردند. 29 برج دیده بانی مرتفع در فواصل مختلفی در این قلعه وجود دارند که اغلب بر روی تپه ها و نقاط مرتفع تر قرار گرفته اند.
بر روی برج های دیده بانی روزنه هایی به صورت ذوزنقه ای شکل وجود دارند که نگهبانان از آن ها برای دیدن شهر و مناطق اطراف خود استفاده می کردند. طراحی این روزنه ها به صورتی بود که نگهبانان می توانستند از شلیک های گلوله در امان باشند. تعداد کل برج های نگهبانی در این مجموعه به 76 برج می رسند. وجود برج و باروهای متعدد در این قلعه سبب افزایش قدرت و مقاومت ارگ در برابر دشمن شده بود.
برای ساخت برج و باروهای این جاذبه، از معماری خاصی استفاده شده و ظاهری زیبا و تماشایی را برای آن ها پدید آورده است. از تزئینات دالبری برای قسمت بالایی برج ها استفاده شده و علاوه بر زیبایی، کاربرد امنیتی برای این بخش داشته و سربازان امکان نگهبانان و تیراندازان از میان دالبرها را داشتند.
اسطبل های ارگ بم در بخش ورودی دروازه دوم شهر و در بخش شمالی ارگ جای گرفته اند که آبشخور و حوض آن نیز همچنان قابل مشاهده هستند. در زمان های گذشته که اسب از مهمترین حیواناتی به شمار می رفت که از آن به عنوان وسیله ای برای حمل و نقل استفاده می کردند. یکی از اسطبل های ارگ در بخش علیا و یکی دیگر در بخش سفلی قرار داشت.
سربازان و مسئولان سیاسی از اسطبل بخش علیا و رعیت و مردم عادی نیز از اسطبل بخش صلفی استفاده می کردند. اسطبل بزرگی که در ارگ وجود دارد، از آن برای نگهداری از حدود 200 اسب استفاده می شد و با توجه به آن که از هنرها و تزئینات معماری همچون گچ برای های دوران مغول و تیموری استفاده بود، جزء بخش های زیبای این قلعه به حساب می آمد. در بخش مدخل دروازه دوم شهر ارگ، اسطبل سفلی جای گرفته است.
بخشی از این قلعه به بخش زورخانه آن اختصاص یافته که از قسمت های مختلفی نظیر یک گنبد، 4 ایوان و گود تشکیل شده و شباهت زیادی به ورزشگاه های سنتی دارد. وجود زورخانه در این قلعه نشان می دهد که ورزش های باستانی ایران، قدمتی طولانی مدت دارند. همچنین بخشی به نام ساباط جهودها در این قلعه دیده می شود که به صورت یک کوچه سرپوشیده می باشد.
از منحصر به فردترین قسمت های ارگ می توان به حصارهای آن اشاه نمود. وجود این حصارها در قلعه، سبب افزایش مقاومت در برابر دشمن می شد. 4 حصار در بنای تاریخی ارگ بم وجود دارند که به عنوان یکی از ویژگی های مهم و منحصر به فرد آن محسوب می شود. اولین حصاری که در قلعه ساخته شد، 18 متر ارتفاع داشته و پهنای آن نیز در برخی نقاط آن به حدود 6 متر و بیشتر می رسید.
این حصارها می توانستند از حمله و نفوذ دشمن به داخل قلعه جلوگیری به عمل آورند. برای افزایش قدرت و استحکام حصار، در بخش هایی از آن، برج های دیده بانی در نظر گرفته شده بودند و همچنین مأموران و نگهبانان از آن ها به عنوان محلی برای استراحت استفاده می کردند. یکی از حصارهای ارگ در بیرون قرار داشت که دور آن توسط یک خندق احاطه گردیده بود.
به عنوان مثال می توان گفت که وجود حصارهای مرتفع در اطراف قلعه سبب می شد دشمن به سختی و در مدت زمان زیادی بتواند حصار را فتح کند و سربازان نیز موفق به شکست دشمن شوند و آن ها را از بالای دیوار به پایین پرت کنند. ارگ تاریخی بم از حصارهای داخلی و خارجی بهره برده بود و حصار بیرونی آن به عنوان خط مقدم دفاعی قلعه تلقی می شد.
معمولا قلعه های بزرگی که در زمان های گذشته ساخته می شدند، برای بالا بردن میزان قدرت و امنیت خود، از خندق استفاده می کردند. در واقع خندق به صورت یک کانال عمیق بوده که اطراف دیوارهای قلعه حفاری می شود. درب هایی که قابلیت باز و بسته شدن داشتند را مقابل دروازه های اصلی قلعه قرار می دادند و بدین صورت بود که دشمن نمی توانست از این کانال عبور کند و وارد قلعه شود. یک خندق در اطراف قلعه قرار داشت که معماران ایرانی آن را برای مقابله با دشمن و بالا بردن میزان سطح دفاعی آن ها در برابر دشمن ساخته اند.
این خندق در مسیر یک رودخانه روان قرار گرفته بود. به صورت کلی، در زمان های گذشته از خندق ها به عنوان سیستم دفاعی در بناهای مهم استفاده می شده است. لازم به ذکر است، وجود خندق ها تنها می توانست در سرعت حمله تأثیر گذار باشد و سرعت عمله دشمن را کاهش دهد. در صورتی که دشمن قصد حمله به قلعه را داشت، با قرار دادن پل چوبی و دست ساز، می توانستند خود را دیوارهای قلعه برسانند.
خانه ها نیز یکی دیگر از مهمترین بخش های ارگ بم به شمار می آیند که به سه دسته تقسیم شده اند و شامل خانه های عادی، خانه های نیمه اعیانی و خانه های اعیانی می شوند که هر یک از این خانه ها دارای ویژگی های منحصر به فرد خود بوده و با توجه به قرار گیری در هر دسته، از امکانات مختلفی برخوردارند. خانه عادی شامل خانه هایی با مساحت کوچک بودند که 2 یا 3 اتاق در آن ها وجود داشت و قشر فقیر و سطح پایین جامعه در آن ها زندگی می کردند.
خانه های نیمه اعیانی که متعلق به سطح متوسط جامعه بود، دارای 3 یا 4 اتاق بود و یک ایوان نیز در آن ها وجود داشت. در نهایت خانه اعیانی که به سطح مرفه جامعه تعلق داشت و از بخش هایی همچون اندرونی، بیرونی، اسطبل، چاه آب و حمام خصوصی تشکیل شده بود. این خانه ها دارای چندین اتاق بیشتر از خانه های عادی و نیمه اعیانی بودند و هر اتاق مخصوص فصل های مختلفی ساخته شده بودند. اما نکته ای که درباره خانه های اعیانی ارگ وجود دارد، این است که تعداد خانه های اعیانی ارگ بسیار کمتر از دیگر خانه ها و محدود بودند. یکی از ویژگی های ساخت خانه های ارگ بدین صورت است که تقریبا همه آن ها به یکدیگر متصل هستند.
خانه حاکم ارگ در یکی از بلندترین نقاط این ناحیه ساخته شده بود و ارتفاع آن به 61 متر می رسید و دارای بخش های تابستان نشین و زمستان نشین بود. در مقابل نیز خانه های رعیت نشین که بر روی زمین صاف و کنار کوه ساخته شده بودند. برخی از خانه های رعیت نشین که جزء خانه های اعیانی و یا نیمه اعیانی محسوب می شدند، از بخش های اندرونی و بیرونی، اسطبل، ایوان و بادگیر تشکیل شده و اغلب این خانه ها دارای راه های اتصالی به یکدیگر بودند.
زمانی که اهالی این قلعه با افزایش جمعیت مواجه شدند، خانه هایی به صورت دو طبقه بدون رعایت اصول ایمنی و بدون توجه مقاومت و باربری ستون ها ساخته بودند. این خانه ها در بخش مسکونی ارگ بم ساخته شده بودند و به عنوان پر رمز و رازترین قسمت ارگ شناخته می شد و با وجود کشفیات زیادی که کارشناسان در این مجموعه پیدا کردند، اما همچنان بخش های غیرقابل باوری در این بخش از مجموعه تاریخی ارگ وجود دارند که متخصصان و کارشناسان به آن ها دست نیافته اند.
دروازه های ارگ به عنوان محل ورود و خروج به قلعه محسوب می شدند که بر اساس نیازهای طبقاتی و دفاعی آن ها ساخته شده بودند و 4 دروازه بزرگ برای حصار اولیه شهر در نظر گرفته شده بودند. همانطور که می دانیم، دشمنان در ابتدا به دروازه اصلی شهر حمله می کنند و پس از فتح دروازه، به تخریب دیگر بخش ها می پرداختند. دروازه هر شهری می تواند به عنوان نمادی از عظمت و قدرت هر شهر محسوب شود.
خوشبختانه ارگ تاریخی بم از دروازه های مختلفی برخوردار بوده و حتی یکی از این دروازه ها از چهار لایه تشکیل شده بود و طراحی آن ها به صورتی بود که هیچگونه راه نفوذی برای دشمن وجود نداشت. دروازه هایی در این قلعه وجود دارند که بخش انتهایی آن ها به یک بازار به طول 90 متر می رسند. هنوز هم آثار برخی از دکان های این بازار در این بخش قابل مشاهده می باشند. وجود بخش هایی نظیر باغ ها، حیوانات اهلی و چاه آب در فضای داخلی قلعه سبب شده بود، اهالی قلعه بتوانند بعد از آن که دروازه های قلعه بسته شدند، برای مدت طولانی بدون آن که از قلعه خارج شوند، به زندگی خود ادامه دهند.
پیش تر دانستیم که بناهای متعدد و مختلفی در میان شهر ارگ وجود دارند که یکی از مهمترین آن ها، مسجد جامع ارگ بم می باشد که به عنوان بزرگترین سازه ارگ محسوب می گردد. اهالی بم ارزش و احترام زیادی برای مسجد جامع قائل بودند و روزهای دوشنبه و جمعه را برای نذر و نیاز خود اختصاص داده بودند و برای برآورده شدن حاجاتشان در مسجد شمع روشن می کردند.
حتی یکی از گوشه های آثار کشف شده ارگ بم مربوط به همین شمع هایی است که پیدا شده اند و قدمت آن ها را به دوران قبل از انقلاب تخمین زده اند. زمان ساخت این مسجد به دوره صفویان تعلق دارد. مسجد جامع جزء آن دسته از سازه هایی است که بعد از دوران اسلام در این مجموعه ساخته شد.
سه حلقه چاه آب در بنای تاریخی ارگ بم وجود دارند که یکی از آن ها در میدان توپخانه، یکی دیگر در کنار عمارت چهار فصل و دیگری در محل اسطبل قرار گرفته اند. در طی عملیات باستان شناسی که توسط کارشناسان در این مجموعه تاریخی انجام پذیرفت، به سیستم تأسیسات آبرسانی این قلعه دست پیدا کردند.
ساختمان پخشگاه آب دو رشته قنات را منشعب می کرد و با استفاده از لوله های سفالی قسمتی از آن را به ساختمان شترگلو که در خندق غربی قرار داشت، می رساند و بخش دیگر هم به میان ارگ منتقل می شد تا به بخش غربی قسمت رعیت نشین قلعه برسد و بر روی سطح زمین جریان یابد. این بخش از قلعه دارای یک حمام عمومی بود که اهالی بخش رعیت نشین قلعه برای استحمام خود به سراغ آن می رفتند. اگر بخواهیم به صورت کلی با سیستم آبرسانی ارگ آشنا شویم، می توان گفت که آب از بالاترین بخش قلعه به سمت بخش های پایین و رعیت نشین قلعه می رسد. در واقع سیستم آبرسانی ارگ بم می تواند به عنوان یکی از مجهزترین بخش های این قلعه به شمار رود و به سیستم آبرسانی امروزه پایتخت شباهت زیادی دارد.
زلزله بم علاوه بر آن که ویرانی های زیادی را در بخش های مختلف شهر و قلعه پدید آورد، اما سبب پیدایش موارد تاریخی زیادی در این قلعه شد. در پی لرزش های شدیدی که در فضای قلعه رخ داده بود، استخوان های زیادی از میان لایه های دیوارهای ارگ پیدا شده بود که بررسی های مختلفی بر روی آن ها انجام شد و کارشناسان دریافتند که این استخوان ها متعلق به 68 جسد کودک و نوزاد بوده که قدمت آن ها به سال های گذشته می رسد. علاوه بر این اجساد، بعد از زلزله سال 1382، اجساد کودکان دیگری هم به صورت ایستاده در میان دیوارهای ارگ دفن شده و بر اساس همین موضوع، دیوارهای ارگ بم را به عنوان گورستان ایستاده کودکان لقب داده اند.
در میان تحقیقاتی که کارشناسان بر روی این اجساد انجام می دادند، به جسد دو کودک رسیدند که گیره پلاستیکی به بند ناف آن ها وصل بود که این مورد می توانست نشانه خوبی باشد برای آن که زمان دفن این کودک را به دوره معاصر نسبت دهند. کارشناسان به این نتیجه رسیدند که از دوره صفویه به بعد، از این قلعه به عنوان قبرستانی برای دفن اجساد کودکان استفاده می کردند و اجساد کودکان متعددی در بین لایه های دیوارهای قلعه دفن شده بودند. حتی از آزمایش DNA هم بر روی اجساد استفاده کردند و بر اساس این آزمایش ها دریافتند که سن این کودکان بین 1 تا 6 سال بوده و همه آن ها جسد کودکان پسر بوده اند.
بعد از آن که کارشناسان کارهای تحقیقاتی خود را بر روی این اجساد انجام دادند و به نتیجه رسیدند، اجساد را در همان جای قبلی خود دفن کردند تا اسکلت اجساد از یکدیگر جدا نشوند. ناگفته نماند که این اجساد در میان کفن دفن شده بودند و نقش های مختلفی بر روی این کفن ها دیده می شد که نشان دهنده این موضوع است که این نقش ها متعلق به دوران پیش از اسلام هستند و می تواند نشانه محکمی بر این موضوع باشد که در زمان های گذشته افرادی با ادیان و آیین های مختلفی در ارگ بم زندگی می کردند.
احتمال می رود موضوع دفن اجساد کودکان در میان دیوارهای قلعه مربوط به مسائل دینی و مذهبی باشد که دفن اجساد افراد غیر مسلمان در کنار اجساد مسلمان امکان پذیر نبود و به همین جهت، جسد کودکان خود را در میان دیوارها دفن می کردند. این می تواند یکی از نظریه هایی باشد که کارشناسان مختلف به آن ها رسیده اند. نظریه های دیگری هم در رابطه با دفن کودکان پسر وجود دارد و بر این باور است که مربوط به رسم پسرکشی در دوره ای از تاریخ ایران می باشد.
برای دفن کودکان در میان دیوارهای ارگ از سه روش استفاده کرده اند که در روش اول کودگ را به گونه ای در میان خشت جای داده اند که خشت به صورت تابوت برای کودک عمل کرده، در روش دوم چندین جسد کودک را در فضایی میان خشت ها جای داده اند و روش سوم نیز که مربوط به جسد کودکان معاصر بوده و اجساد کودکان در بخش پای دیوار و روی هم دفن شده اند و روش سوم دقیقا متعلق به همان اجسادی است که آخر از همه اجساد کشف شدند.
ارگ بم در یکی از گرمترین و کویری ترین نقاط ایران قرار داشته که زندگی در چنین مناطقی می تواند کمی دشوار باشد، به خصوص در روزهای گرم تابستان و با توجه به آن که در زمان های گذشته امکانات بسیار محدودتر و کمتر از زمان اکنون بود و سیستم های سرمایشی همچون کولر وجود نداشت. در زمان های گذشته، در مناطق کویری برای خنک کردن هوا از سیستمی به نام بادگیر استفاده می کردند که ارگ بم نیز از این سیستم بهره برده و هر یک از عمارت های آن دارای بادگیر بوده تا باد را از فضای بیرون به فضای داخل سازه انتقال دهد و سبب خنک شدن و تلطیف هوای خانه شود.
هر چه عمارت بزرگتر بود، این بادگیر نیز بزرگتر می شد که به عنوان مثال می توان گفت در عمارت های بزرگتر، بادگیرهای چهارسازه ای و در عمارت های کوچکتر، بادگیرهای تکی قرار می دادند. همچنین حوضچه های کوچکی را در مسیر باد ساخته بودند و در خنک کردن هوای داخلی عمارت ها تأثیر به سزایی داشتند و علاوه بر آن، موجب از بین رفتن گرد و خاک موجود در هوا می شدند و هوایی پاک و بدون گرد و خاک را به سمت فضای داخلی عمارت ها هدایت می کردند.
در طول تاریخ و بعد از آن که قلعه ارگ بم ساخته شود، روایت های مختلفی در اسناد و مدارک تاریخی وجود دارند که هر کدام از آن ها اتفاقات مختلفی را در ارگ رخ داده اند. در ادامه این بخش می خواهیم به معروف ترین روایت های تاریخی که در طول عمر ارگ روی داده اند، آشنا شویم.
یکی از روایت های تاریخی می گوید بنیان گذار سلسله صفاریان که یعقوب لیث صفاری نام داشت، بعد از آن که در جنگ با آخرین پادشاه طاهریان، محمد بن طاهر، بر وی پیروز گشت، او را برای تبعید به ارگ بم منتقل نمود. بنا به بسیاری از روایت های تاریخی، از اوایل دوره اسلام تا دوره قاجاریان، ارگ تاریخی بم به یک پناهگاه تبدیل شده بود و شورشیان به آن پناه می بردند. در سال 297 نیز حاکم فارس بعد از شکست خوردن از سردار خلیفه، به ارگ پناه برد.
حمله آقا محمدخان قاجار، چاره ای به غیر از فرار از کرمان به بم برای لطفعلی خان زند چاره دیگری نگذاشته بود و لطفعلی خان نیز به همراه 3 نفر فرار کرد و هم زمان با فرار لطفعلی خان، جهانگیر خان سیستانی، پسر حاکم بم که همراه وی بود، در طوفان شن مفقود گشت و لطفعلی خان به تنهایی به مسیر خود ادامه داد و در آخر دو روز بعد به ارگ بم رسید. این مسیر انرژی زیادی از وی گرفته بود و زمانی که به ارگ رسید احساس خستگی زیادی داشت و از شدت خستگی در میان تالار ارگ به خواب رفت.
پس از مدتی که گذشت، با شنیدن صدای شیهه اسب از خواب پرید و دید که آقا محمد خان قاجار او را محاصره کرده است. در واقع چیره شدن آقا محمدخان به لطفعلی خان مربوط به گم شدن پسر حاکم بم می شود. چرا که بعد از آن که لطفعلی خان زند به تنهایی به ارگ رسید، حاکم بم جویای حال پسرش شد و تصور کرد که آقا محمد خان پسر او را اسیر کرده و برای آزادی پسرش، لطفعلی خان را به دست آقا محمد خان سپرد.
اما لطفعلی خان خود را نباخت و جنگی میان آن ها رخ می دهد و سربازهای زیادی به دست لطفعلی خان کشته شدند. اما در نهایت لطفعلی خان تسلیم می شود و این داستان به یکی از عجیب ترین خاطرات و اتفاقات ارگ بم تبدیل می شود.
نام ارگ بم کرمان در میان کتاب شاهنامه فردوسی نیز می درخشد. فردوسی به عنوان بزرگترین شاعر افسانه سراهای جهان شناخته می شود و بر اساس روایتی که در شاهنامه آورده، یکی امرای محلی به دست هفتواد کشته می شود و قلعه را در بر روی کوهی در محدوده نزدیک کجاران پایه گذاری می کند و احتمال می رود که این قلعه به عنوان نخستین پایه های قلعه ارگ بم محسوب گردد.
افسانه ای هم درباره لشکرکشی اردشیر بابکان در شاهنامه فردوسی آمده که بدین گونه توصیف شده: کوهی در شهر کجاران و در نزدیکی دریای پارس وجود داشت که هر روز دختران شهر برای ریسندگی به سراغ آن می رفتند. در این شهر هم یک مرد زندگی می کرد و از آنجایی که هفت پسر داشت، او را هفتواد لقب داده بودند. همچنین وی یک دختر داشت که همراه دیگر دختران شهر، برای ریسندگی به سراغ این کوه می رفتند.
یکی از روزهایی که دختر هفتواد به همراه دیگر دختران در حال رفتن به کوه برای ریسندگی بودند، یک سیب را در مسیر خود می بیند که داخل آن یک کرم وجود دارد و کرم را از درون سیب درمی آورد و داخل دوکدان خود قرار می دهد و بر این عقیده است که وجود این کرم می تواند برکت و ثروت را به زندگی بیاورد و همینطور می شود و هفتواد و پسرانش بعد از آمدن این کرم به خانه، ثروتمند می شوند. بعد از این موضوع، امیر شهر پیشنهاد باج گرفتن را به هفتواد می دهد، اما وی این پیشنهاد را قبول نمی کند.
در نهایت هفتواد با مردم همراه می شود و امیر شهر را می کشد. بعد از آن هم به گنجینه های امیر دسترسی پیدا می کند و سپس به ساختن قلعه ای بر روی کوه اقدام خواهد کرد. هفتواد که هنوز هم کرم را در اختیار خود دارد، روز به روز به حجم کرم افزوده می شود و پس از گذشت 5 سال به اندازه یک فیل بزرگ می شود. بر همین اساس، نام این محل را کرمان می گذارد. پس از آن که این موضوع به گوش اردشیر بابکان می رسد، به همراه سپاهیان خود به سراغ جنگ با هفتواد می رود و سپاهیان اردشیر از هفتواد شکست می خورند.
اردشیر به تنها با هفتواد می جنگد و به همراه سپاهیانش به محاصره هفتواد درمی آیند و در نهایت اردشیر به فکر فرار می افتد. زمانی که در حال فرار از دست هفتواد است، در میان مسیر در یک شارستان با دو جوان مواجه می شود. این دو جوان با اردشیر هم صحبت می شوند و به وی راهکاری به غیر از جنگ می دهند. اردشیر هم پس از شنیدن این صحبت ها، هفت نفر را به عنوان بازرگان با خود همراه می کند و وارد قلعه هفتواد می شود.
اردشیر از نگهبانان دژ درخواست می کند تا برای مدت 3 روز کرم را در اختیار بگیرد و از آن مراقبت کند که نگهبانان با پیشنهاد او موافقت می کنند و زمانی که کرم را در اختیار اردشیر قرار دادند، وی یک دیگ داغ از قلع را داخل دهان کرم می ریزد و جان کرم را می گیرد و به سراغ بام قلعه می رود و با روشن کردن دود، سپاهیان خود را برای جنگ آماده می کند و بر آن ها چیره می شود و هفتواد را به دار می آویزد و در نهایت تمام گنجینه های هفتواد را به غارت خود می برد.
شهر بم جزء یکی از گرمترین و کویری ترین شهرهای ایران است که تابستان هایی بسیار گرم و خشک دارد و به همین جهت کمتر کسی فصل تابستان را برای سفر به کرمان و بم انتخاب می کند. همچنین ارگ بم که در شهر کویری و گرم بم واقع شده نیز دارای آب و هوایی گرم و کویری می باشد. پس بهتر است پیش از سفر به این منطقه، بهترین زمان سفر را در نظر بگیرید تا بتوانید از سفر خود نهایت لذت را ببرید.
اوایل فصل بهار و به خصوص تعطیلات عید نوروز که هوا هنوز رو به گرما نرفته، از بهترین زمان ها برای بازدید از بنای ارگ به شمار می رود. اما این نکته را در نظر داشته باشید، ایام نوروز از شلوغ ترین زمان هایی است که گردشگران و مسافران زیادی به سراغ بازدید از ارگ و دیگر دیدنی های بم می روند. همچنین فصل پاییز هم که سرمای هوا شدت نیافته، می تواند زمان مناسبی برای بازدید از بنای زیبای ارگ باشد.
برای بازدید از ارگ تاریخی بم که از مهمترین بناها و جاذبه های تاریخی شهر بم به شمار می رود، بایستی گردشگران بلیط ورودی تهیه کنند. قیمت بلیط ورودی ارگ بم برای گردشگران داخلی 5 هزار تومان و برای گردشگران خارجی 50 هزار تومان می باشد. اما ممکن است این قیمت با توجه به نوسانات، تغییر کرده باشد. همچنین ساعت بازدید از این جاذبه در 6 ماه اول سال از ساعت 7:30 صبح تا 19 عصر و در 6 ماه دوم سال از ساعت 7:30 صبح تا 17 عصر می باشد که گردشگران می توانند در این بازه زمانی از ارگ دیدن کنند.
