ارگ کریم خان شیراز

معرفی ارگ کریم خان زند

درست در مرکز شهر شیراز یک بنای آجری عظیم که با دژ، برج و بارو از دیگر بخش های شهر جدا می شود، رخ می نمایاند. ساختمان محصور شده در دیوارهایی بلند در همان نگاه اول حال و هوای برج و باروهای دوران قدیم در تاریخ ایران را زنده می کند و هر بیننده با دیدنش به می تواند احساس کند که وارد قلب تاریخ شده است. معماری به کار گرفته شده در ارگ کریم خان، بسیاری از ویژگی های معماری کلاسیک را در خود داراست. کلمه ارگ به معنای به معنای قلعه ای کوچک است که در دل قلعه ای بزرگ تر ساخته شده است.

ارگ کریم خان زند همزمان با سلطنت وکیل الرعایا در دوران زندیه ساخته شد. از آن جایی که کریم خان در این ارگ زندگی می کرد و در واقع محل زندگی و حکمرانی اش یکی بود، این مکان با نام ارگ کریم خان شهرت یافت. البته ارگ کریم خان در دوران پهلوی کاربری اش را تغییر داد و تبدیل به زندان شد و به همین خاطر خسارات متعددی به این بنا وارد آمد. اما از سال 1350، این بنا به اداره میراث فرهنگی واگذار گردید و در سال 1351 به عنوان یکی از بناهای تاریخی، ثبت ملی شد و امروزه به عنوان موزه مورد بازدید علاقمند قرار می گیرد. مرمت ارگ کریم خان زند همچنان ادامه دارد.

ارگ کریم خان در طول تاریخ، حوادث بسیاری را متحمل شده است. البته در کوران حوادث گاهی بر حذر مانده و گاهی دچار آسیب شده است. این بنای تاریخی که هم عناصر باشکوه و زیبای معماری ایرانی را در خود جای داده و هم زخم طوفان های تلخ تاریخ را بر چهره دارد سالانه گردشگران بسیاری از نقاط مختلف جهان و ایران به سوی خود می کشاند. اکثر گردشگرانی که به شیراز می آیند بازدید از ارگ تاریخی کریم خان زند را در برنامه خود دارند و لذت حضور و گردش در این بنای باشکوه که توسط یکی از محبوب ترین و عادل ترین حاکمان ایرانی ساخته شده است را از دست نمی دهند.

تاریخچه ارگ کریم خان زند

پس از آن که کریم خان زند، شیراز را به پایتختی ایران برگزید دستور به ساخت بنایی داد که محل اقامت خود و خانواده اش باشد و هم مقری برای حکومتش. کریم خان پیش از آنکه دستور ساخت ارگ را بدهد از میدان نقش جهان اصفهان بازدید به عمل آورده بود و معماری آن جا را بسیار پسندیده بود. وی تصمیم گرفت تا میدانی مشابه نقش جهان را در شیراز بسازد. به همین خاطر در گام اول دستور ساخت میدانی بزرگ در شیراز را داد و نام آن را میدان توپخانه نهاد. سپس در اطراف میدان بناهای مسجد وکیل، دیوانخانه کریم خان، بازار وکیل، چند کاروانسرا و میدان حمام وکیل را بنا نهاد. ارگ کریم خان نیز در سمت غرب میدان توپخانه قرار دارد.

تخریب بخش هایی از ارگ کریم خان توسط آغا محمدخان و دوران قاجار

پس از سقوط حکومت زندیه و قدرت گرفتن آغا محمدخان قاجار بخش های زیادی از بناهای متعلق به دوران زندیه و کریم خان مورد تخریب قرار گرفت. آغا محمدخان قاجار علی رغم آنکه توانسته بود به کریم خان زند بسیار نزدیک شود و در دربار حکومت زندیه اعتبار و نفوذ پیدا کند، پس از مرگ کریم خان و اوج گرفتن درگیری ها و نزاع های خونین در ایران به خاطر کینه ای که از برخی حکام زند داشت، پس از به قدرت رسیدن شروع به تخریب برخی از بناهای باقی مانده از دوران زندیه در شیراز کرد. البته ارگ کریم خان از تخریب های آغامحمدخان قاجار سر سالم به در برده و آسیبی جدی در آن زمان ندید. این بنا به عنوان محل حکمرانی براخی از حکمرانان محلی شیراز در دوران قاجار مورد استفاده قرارگرفت، البته برخی از حکمرانان محلی قاجار با بدسلیقگی های فراوان تغییرات و تخریب هایی را بر روی ساختمان ارگ پدید آوردند.

از جمله آن که در حیاط مرکزی ارگ، یک سلسله عمارت ساختند که با اصول معماری ارگ کریم خان هیچ گونه هماهنگی نداشت و به عنوان یک عنصر ناهمخوان با سایر بناهای مجموعه، نازیبایی هایی را ایجاد کرد. یکی دیگر از آسیب های حکام قاجاری به ارگ کریم خان، آسیب زدن به نقاشی های زیبایی بود که در دوران زندیه بر روی دیوار ارگ تصویر شده بودند. آن ها در ابتدا سعی کردند یک لایه گچی بر روی نقاشی های مینیاتوری دوران زندیه بکشند و از این طریق آن ها را بپوشانند ولی از آن جایی که لایه های گچی به خوبی روی هم نمی چسبند با تیغه خراش های ناموزونی بر روی آن ها ایجاد کردند و همین مساله موجبات تخریب فراوان در تزئینات بنا را فراهم آورد.

وضعیت ارگ کریم خان در دوره پهلوی اول

ارگ کریم خان در اوایل دوران پهلوی نیز خیلی اوضاع مناسبی نداشت. چرا که در اوایل دوران پهلوی و در حدود سال 1310 تبدیل به زندان شهربانی شد. در آن دوران تالارهای ارگ را بدون رعایت اصول مهندسی دو طبقه کردند و هر یک اتاق تبدیل به چهار تا شش سلول زندان گردید.

واگذاری ارگ کریم خان به اداره فرهنگ و هنر

بقایای نقاشی های عصر زندیه که از گزند تخریب های قاجار سر سلامت به در برده بودند، نیز با پچ پوشیده شدند. البته میزان آسیب زنی به دیوارهای ارگ به همین ها ختم نشد. برای گرم کردن سلول های درون زندان، آتش روشن شد و همین مساله موجب شد که دیوارهای اتاق ها با لایه هایی سیاه از دوده، زیبایی زدایی شوند. اتفاق بدتر آن بود که در مقابل ارسی های زیبا و رنگارنگ ارگ کریم خان دیوارهایی به ضخامت نیم متر کشیده شد. سرانجام در سال 1350 ارگ کریم خان در اختیار اداره فرهنگ و هنر آن زمان قرار گرفت و از سوی دفتر محافظت از آثار باستانی، مرمت آن آغاز شد.

معماری ارگ کریم خان زند

ارگ کریم خان مانند بسیاری دیگر از ابنیه تاریخی ایران، پلانی مستطیل شکل دارد به مساحت سیزده هزار متر مربع دارد. فنداسیون بنای ارگ کریم خان حدود چهار هزا متر مربع است. در زمان ساخت، بهترین مصالح از سراسر ایران فراهم آورده می شد و بنای ارگ توسط بهترین معماران آن زمان با زیبایی و ظرافت هر چه تمام تر ساخته شد. به منظور انجام تزئینات معماری نیز بهترین هنرمندان از اقصی نقاط ایران گرد هم آمدند و اثری در خور یکی از عادل ترین پادشاهان ایران پدید آوردند. هرچند کریم خان زند خود را پادشاه نمی نامید و در دوران حکومتش به جهت پیشرفت و آبادانی از هیچ اقدامی دریغ نورزید و اگر برخی خیانت ها و تخریب ها صورت نمی گرفت آثار و بناهای بسیار زیادی از دوران زندیه بر جای می ماند.

معماری ارگ کریم خان زند به شدت تحت تاثیر مکتب معماری اصفهان است. یکی از ویژگی های معماری اصفهان، درونگرا بودن بنای ساختمان است. به این معنا که بیرون ساختمان دارای ظاهری نسبتا ساده و کم زرق و برق است ولی بخش های داخلی بنا پوشیده از تزئینات ظریف و دلرباست. سردر ورودی ارگ کریم خان زند با کاشی های هفت رنگی آذین بسته شده است. نقوش روی کاشی های سردر ارگ کریم خان، یکی از داستان های شاهنامه فردوسی یعنی داستان نبرد رستم با دیو سفید به تصویر کشیده شده است. البته این نقش و نگارها و کاشی های هفت رنگی متعلق به د وران قاجارند. با عبور از هشتی ارگ، وارد حیاط می شویم. بخش هایی از ارگ کریم خان که محل سکونت وی و سایر درباریان بوده است در سه ضلع غربی،جنوبی و شمالی حیات ارگ قرار دارند. در همه جبهه های حیاط ارگ یک ایوان با دو ستون سنگی قرار دارد.

معماری بخش بیرونی ارگ کریم خان زند، به دلیل بالا بودن میزان اهمیت امنیت بنا و مهیا بودن امکان دفاع در مقابل حملات ویژگی های نظامی دارد. به این معنا که دیوار بیرونی بنا تنها به جهت امنیت قلعه داخلی ساخته شده است. برج و باروهایی در چهار گوشه دیوار بیرونی ارگ محل استقرار تیراندازان و نگهبانان بوده است. ارتفاع هر کدام از برج ها حدود 14 متر و ارتفاع دیوارها به 12 متر می رسد. با وجود ویژگی های نظامیِ معماری دیواره های دفاعی ارگ کریم خان، تزئینات آجرکاری ظریف و هنرمندانه ای بر روی برج و باروهای ارگ کریم خان وجود دارد.

عمده ترین مصالح به کار رفته در ارگ کریم خان زند، آجر و سنگ است. سنگ های مرمر به کار گرفته شده در این بنای تاریخی، از تبریز آورده شده اند اما در برخی از بخش های بنا سنگ آهک هایی معروف به گندمک نیز وجود دارد. یک نکته بسیار جالب در خصوص سنگ های ارگ کریم خان زند آن است که بر روی بسیاری از آن ها مهر سنگ تراش وجود دارد. بخش اندرونی ارگ اما فضا و حال و هوای کاملا متفاوتی با بخش های بیرونی دارد. ایوان ها و اتاق هایی با تزئینات مینیاتوری، ارسی های رنگی، تزئینات منبت کاری بر روی چوب، باغچه هایی زیبا و آب نماهایی چشم نواز همگی در بخش اندرونی مشاهده می شوند و ما را از فضای نظامیِ بخش بیرونی به محیطی لطیف و زیبا رهنمون می کنند. در اطراف هر ایوان در بخش داخلی ارگ کریم خان شش اتاق مسکونی وجود دارد که سه به سه در دو سوی هر ایوان جای گرفته اند. تنها در ضلع شرق ارگ کریم خان زند، هیچ ایوانی وجود ندارد. علت این امر آن است که حمام و قنات آب در آن ضلع واقع شده است. البته همین مساله موجب شد است که ارگ کریم خان کج شود.

نقاشی های دیواری ارگ کریم خان

زیبایی شگفت انگیز هنر دوران زندیه را می توان در نقاشی هایی دید که بر سقف و دیوارهای ارگ کریمخان زند انجام شده اند. نقاشی ارگ کریم خان زند در داخل اتاق های سلطنتی با ورقه های طلا و رنگ قرمز انجام پذیرفته است. البته نقاشی های روی مقرنس های ارگ کریم خان نیز به حدی زیبا و متفاوتند که نظیر آن را در جایی دیگر نمی توان یافت.عمده نقاشی هایی که در این بنا انجام پذیرفته اند بر روی گچ کشیده اند. متاسفانه در گذر تاریخ بخش زیادی از این نقاشی ها از بین رفته است.

دو نکته جالب در خصوص سبک معماری ارگ کریم خان

اولین نکته تاثیرپذیری آن از سبک معماری زندیه است. معماری زندیه برگرفته از معماری ایران باستان، به خصوص دوران هخامنشیان و ساسانیان است. عناصری مانند ازاره های سنگی منقوش، ستون های بسیار بلند سنگی، طاقنماها و… از جمله مواردی اند که در ارگ کریم خان دیده می شوند و دارای نشانه های معماری باستانی ایرانند.

نکته دوم وجود عناصر سلجوقی و صفوی در نمای خارجی ارگ و ساختمان اندرونی آن است. از جمله این نشانه ها می توان به آب نما، کتیبه های تزئینی، باغ سازی، آجرکاری، گچ کاری و کاشیکاری اشاره کرد. علت این تاثیرپذیری ها آن است که کریم خان به هر شهری که می رفته است و ساختمان های زیبا می دیده است طرح و نقشه آن را به خاطر می سپرده و هنگام ساخت هر بنا از آن ها استفاده می کرده است. کریم خان زند تا پایان عمر خود از آبادسازی شیراز دست نکشید.

چرا ارگ کریم خان کج است؟

رطوبتی که حمام و قنات در آن بخش ایجاد کردند ممکن است یکی از دلایلی باشد که موجب کجی این بنا شده باشد. البته این یک پاسخ قطعی به پرسش ” چرا ارگ کریم خان کج است ” نیست. چرا که فروونشست زمین در شیراز به دلیل حفر غیرعلمی و بی رویه در اطراف شهر شیراز نیز ممکن است یکی از دلایل آن باشد. از آن جایی که بسیاری از کشاورزان اطراف شیراز به منظور آبیاری، اقدام به حفر قنات و چاه برای بیرون کشیدن آب های زیرزمینی کرده اند، به مرور سفره های آب زیر زمینی رو به کم حجم شدن و تخلیه شدن می روند. به همین خاطر فضایی خالی بین سطح زمین و لایه زیر سفره های آب زیرزمینی به وجود می آید که موجبات فرونشست زمین و تخریب بسیاری از بناها را فراهم می آورد.

هر چند که کج شدن ارگ کریم خان باعث شده است که مانند کجی برج پیزا توجه گردشگران را جلب کند و حتی برخی از آن با عنوان یک جاذبه توریستی یاد کنند، اما از آن جایی که این مساله روز به روز بیشتر می شود و احتمال خطر فروریزش آن بالاتر می رود، بنابراین بهتر است تا هر چه سریعتر این مساله به لحاظ علمی و فنی پی گیری شود و مرمت آن، آغاز شود.

مرمت ارگ کریم خان زند

از سال 1350 که این بنا در اختیار اداره میراث فرهنگی قرار گرفت و مرمت ارگ کریم خان آغاز شد تا کنون تنها جبهه های شمالی و غربی آن مرمت شده اند و نیمی از بخش غربی نیز در حال بازسازی و ترمیم است. بخش شرقی که کج بودن ارگ کریم خان از آنجا نشئت می گیرد مرمت نشده است. به دلیل عدم انجام مرمت هنوز این بنا در یونسکو به عنوان یکی از بناهای میراث جهانی ثبت نشده است. امیدواریم هر چه سریع تر مرمت این بنای هویتی ایرانیان تکمیل شود و از این که آسیب بیشتری در آن ایجاد شود جلوگیری به عمل بیاید.

بخش های مختلف ارگ کریم خان

ارگ کریم خان زند شیرازی دارای بخش های متفاوتی است که هر کدام از این بخش ها به طور مجزا می توانند مورد بازدید قرار گیرند چرا که هر کدام معماری و تزئینات متفاوت و جالبی دارند که مورد توجه گردشگران قرار خواهد گرفت. در ادامه این یادداشت به معرفی و توضیحات مختصری درباره هر کدام از بناهای دیدنی موجود در ارگ کریم خان خواهیم پرداخت. با ادامه این یادداشت با ما همراه باشید.

دیوار بلند ارگ کریم خان و نمای بیرونی آن

ضخیم ترین دیوارهای ارگ کریم خان همان دیوارهای آجری و کنگره دار نمای بیرونی آن هستند. در این دیوارها برای محافظت از ارگ تدابیر جالبی اندیشیده شده است که در ادامه به آن ها اشاره خواهیم کرد. یکی از این تدابیر ایجاد شکاف های مخفی روی دیواره بیرونی ارگ است که به منظور تیراندازی مورد استفاده قرار می گرفته اند. از آن جایی که این شکاف ها بسیار ماهرانه و به طور مخفی روی دیوار ایجاد شده اند و از دید بیننده بیشتر شبیه تزئینات به چشم می آیند تا جایی برای تیراندازی، به همین خاطر برای دفاع از ساکنان ارگ در زمانی که حمله به آن صورت می گرفت بسیار مناسب به نظر می آیند. در لبه های دیوار ارگ نیز تعدادی جان پناه وجود دارد که به جهت تیراندازی و نیز دیده بانی احداث شده اند. در قسمت های بالای دیوار نیز ناودان های سنگی به جهت جلوگیری از پخش شده آب باران تعبیه شده است. چهار برج در چهار طرف دیواره بیرونی ارگ کریم خان قرار گرفته است که هر کدام 6 متر زیربنا نیز دارند و به همین خاطر بسیار مستحکمند. مصالح به کار رفته در دیواره این چهار برج سنگ لاشه و شفته آهک است. درون هر کدام از این برج ها سه طبقه مجزا وجود دارد که از طریق پلکان های دورانی به هم ارتباط پیدا می کنند. دسترسی به بخش داخلی برج های دیوارهای بلند ارگ کریم خان تنها از محوطه داخلی امکان پذیر است. در هر کدام از طبقات داخلی برج های دیواره بیرونی ارگ دو اتاق وجود دارد. یکی از اتاق ها به منظور نگهداری از سلاح مورد استفاده قرار می گرفته است و یکی دیگر نیز برای استراحت نگهبانان بوده است.

پیش از ارگ کریم خان نیز قرار گرفتن چهار برج در چهار گوشه بنا به شدت در دوران صفویان و بخ خصوص معماری کاروان سراهای آن دوران رایج بوده است ولی یک اتفاق در حین ساخت ارگ کریم خان باعث شد ساختار این ارگ با آن چه پیش از آن دیده بودیم به شدت متفاوت شود و آن اتفاق این بود که در حین ساخ برجی که در ضلع شمال غربی دیواره ارگ واقع شده است سازندگان بنا به این نتیجه رسیدند که که خاک آن محدوده کیفیت کافی برای حفظ و نگهداری بنا را ندارد به همین خاطر با کشیدن بنا به سمت غرب، شکل دیواره ارگ را از حالت مربع، خارج کردند و به صورت ذوزنقه ای ناقص درآوردند و به همین خاطر زاویه این قسمت از برج دیگر به اندازه نود درجه نیست و کمتر شده است.

نقاشی ارگ کریم خان در ورودی بنا: یک کاشی کاری خاص و متفاوت

در دوران قاجار یک اثر مینیاتوری بر روی کاشی انجام شد و به دیواره بیرونی ارگ کریم خان اضافه شد. بر روی این کاشی ها داستان شاهنامه ای نبرد رستم با دیو سفید به تصویر کشیده است. این مینیاتور به سبک قهوه خانه ای اجرا شده و در بخش هایی از کاشی های آن لعاب های صورتی دیده می شود که رنگ صورتی تا پیش از دوران قاجار در لعاب و کاشی های ایرانی به چشم نمی خورد. رستم در این نقاشی ارگ کریم خان با قامت قهرمانان اسلامی و ریش بلند به همراه کلاه خودِ پر دار کشیده شده است. البته در گذشته در ضلع شرقی که ورودی ارگ کریمخان به حساب می آید و در بالای درب آن کاشی کاری هایی وجود داشته است که متاسفانه امروزه اثری از آن ها باقی نمانده است و به طور کامل از بین رفته اند.

اندرونی ارگ کریم خان

ساکنان ارگ کریم خان زند در زمان حیات وی در اضلاع شمالی، جنوبی، و غربی آن اقامت داشتند. در هر کدام از این سه ضلع بنا یک ایوان با دو ستون سنگی و شش اتاق در دو طرف ایوان وجود دارد. البته نکته جالب توجه آن است که قاجارها حتی ستون های سنگی آن را پس از سقوط زندیه جا به جا کرده اند. چند ویژگی یکسان در خصوص معماری تمامی اتاق های ارگ کریم خان زند در هر سه ضلع وجود دارد که در ادامه به معرفی آن ها می پردازیم.

دوال و طاقچه های بالا و پایین: دوال، روی پنجره ها و بالای طاقچه ها و از جنس گچ و ساده ساخته می شود و به صورت عنصری برجسته تر از دیوار دیده می شود. طاقچه هایی که بالای دوال های اتاق های ارگ کریم خان قرار دارند با تذهیب های زیبا و چشم نواز آراسته شده اند. بالای طاقچه ها نیز کتیبه هایی دیده می شود که در ترکیب با نقوش تذهیب فضای خیره کننده ای را ایجاد کرده است.

ارسی های رنگی: به پنجره هایی که با شیشه های رنگی و چوب های مشبک ساخته شده اند ارسی می گویند. انعکاس نور آفتاب در شیشه های رنگی ارسی ها که در تقسیمات مشبک قرار گرفته اند فضایی بسیار دلنشین را ایجاد می کند.

مقرنس و قطاربندی: سقف های مقرنس و قطاربندی شده اندرونی ارگ کریم خان کاملا منحصر به فرد است چرا که دو برابر تزئینات مقرنس و قطاربندی معمول بر روی آن کار کرده اند.

اتاق های ارگ کریم خان

تمامی اتاق های ارگ کریم خان تو در تو هستند و به هم راه دارند. به این معنی که برای رفتن حتی به دور ترین اتاق هر ایوان نیازی به خروج از ایوان نیست. در عین حال یک نکته شگفت انگیز دیگر درباره این اتاق ها آن است که ورودی اتاق ها رو به روی هم است و آن چه که اتاق ها را به هم مرتبط می کند راهروی باریکی است که در فضای بین اتاق ها قرار گرفته است. اتاق های کوچک تر این بنای تاریخی در قسمت بالایی راهروها قرار گرفته اند. در هر ضلع ارگ کریم خان زند تزئینات مقرنس کاری مشابه یکدیگرند اما کیفیت مصالح به کار گرفته در نقاشی های موجود یکسان نیست. در پشت اتاق های کوچک تر ارگ پستوهایی واقع شده است. خدمه ارگ در اتاق های کوچکی سکونت داشتند که در راهروهای طبقه بالا ساخته شده بودند و توسط پلکان هایی به راهروی پایین متصل می شوند.

شاه نشیِنِ داخل ارگ کریم خان شیراز

بخشی از اندرونی خانه های قدیمی ایرانی که از سایر قسمت ها بزرگتر است و سقفی بلندتر را دارد و آفتاب گیرتر است شاه نشین نامیده می شود. اتاق های شاه نشین معمولا به حدی بزرگند که دارای سه یا پنج در هستند که در اصطلاح قدیمی به آن اتاق ها سه دری و یا پنج دری می گویند. در سه ضلع شمالی، جنوبی و غربی ارگ، شاه نشین هایی وجود دارد که از آن ها با عنوان بهشت پیرایه و یا تالارهای بلندپایه یاد می شده است.

البته کارکرد هر کدام از شاه نشین ها متفاوت از دیگری بوده است. در زمستان ها و زمانی که هوا سرد می شده است در شاه نشین شمالی اقامت می کرده اند. ستوی های جلوی شاه نشین ضلع شمالی ارگ کریم خان از سنگ گندمک ساخته شده است و گل های شاه عباسی تزئین شده اند. شاه نشین شمالی ارگ، دارای یک نیم کاسه مقرنس و یک سقف کاذب چوبی است.

شاه نشین اصلی این بنای تاریخی در ضلع غربی آن واقع شده است و سکنه در تابستان و هنگام گرم شدن هوا در آن اقامت می کردند. یک حوض بزرگ بسیار زیبا مقابل شاه نشین شرقی واقع شده است. ستون های شاه نشین شرقی از جنس چوب هستند و تزئینات مارپیچ دارند. تزئینات مقرنس کاری بسیاری زیبایی در قسمت بالایی چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند. آخرین شاه نشین، شاه نشینی جنوبی ارگ است که در هر چهار فصل سال خودنمایی می کند.

سیستم جالب آبرسانی ارگ کریم خان زند

قنات رکن آباد آب مورد نیاز و استفاده ارگ کریم خان را  تامین می کرده است. نام آب رکن آباد در یکی از اشعار حافظ شیرازی آمده است.

بده ساقی می باقی که در جنت نخواهی یافت

کنار آب رکن آباد و گلگشت مصلا را

امروزه قنات رکن آباد متاسفانه از بین رفته است و به همین خاطر سیستم آب رسانی ارگ نیز عملا متوقف شده است. در مقابل هر کدام از سه ایوان ارگ کریم خان یک حوض چهارگوش واقع شده که یک پارچه از سنگ ساخته شده اند و در میان همه آن ها فواره های قرار دارد.سنگ های به کار گرفته شده در حوض های ارگ کریم خان شیراز از جنس آهکی هستند که در میان اهل فن، با نام آهک اتابک شناخته می شوند. ویژگی این سنگ های آهکی به کارگرفته شده در ساخت حوض ها آن است که در مقابل فرسودگی ناشی از اب بسیار مقاومند. در امتداد حوض هایی که در جلوی ایوان های جنوبی و شمالی قرار دارند آب راهه هایی وجود دارد که همه آن ها در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی می رسند.

حمام ارگ کریم خان

حمام ارگ یکی از نخستین حمام های اختصاصی در معماری ایرانی به حساب می آید. از آن جایی که این حمام صرفا برای استحمام خانواده کریم خان مورد استفاده قرار می گرفته است جز دست نخورده ترین بخش های ارگ کریم خان زند به حساب می آید. در بخش رختکن حمام ارگ کریم خان شیراز که در آن زمان سربینه نامیده می شد چهار سکو واقع شده است. اهالی خانواده کریم خان روی سکوها و در قسمت سربینه لباس های شان را در می آوردند و یا پس از اتمام استحمام می پوشیدند. البته این سکوها به جهت استراحت پس از حمام و نشستن نیز مورد استفاده قرار می گرفتند. در زیر سکوهای سربینه حمام، محل هایی برای گذاشتن کفش و لباس نیز وجود دارد.

یک حوض هشت گوش بسیار زیبا در وسط سربینه حوض قرار دارد. در یکی از گوشه های حمام فضایی وجود دارد که در آن آتش می افروختند و خود را پس از حمام گرم و خشک و می کردند و در همان جا نیز می توانستند به کشیدن قلیان و نوشیدن چای نیز بپردازند. البته به غیر از تعویض لباس و … کارهای جالبتری نیز در سربینه ها نیز انجام می پذیرفت که از جمله آن ها می توان به خال کوبی، مشت و مال، گپ و گفت و گو و نیز حجامت و مشت و مال اشاره کرد.

یک راهرو بخش سربینه را به خزینه حمام متصل می کند. درون خزینه یک دیگ مسی بزرگ پر آب قرار داشته است که برای گرم شدن آب موجود در آن زیرش آتش روشن می کردند. دو حوض در دو طرف دیگ مسی جوشان برای ولرم و متعادل کردن آب قرار داشته است. برای حرکت جریان هوا در گرم خانه و جلوگیری خفه گی کانال هایی وجود داشته است که به زیر دیگ خزانه متصل شده اند. پس از پایان استحمام معمولا افرادی که حمام رفته بودند مشت و مال داده می شدند.

جاهای دیدنی اطراف ارگ کریم خان شیراز

امروزه میدان توپخانه کریم خانه را با عناوین میدان شهدا و یا میدان شهرداری شیراز می شناسند. در اطراف این میدان علاوه بر ارگ دیدنی کریم خان، جاذبه های گردشگری بسیار زیادی وجود دارد که بیشتر بازدید کنندگان از ارگ کریم خان علاقمند به بازدید از آن ها هستند. تقریبا در اطراف ارگ کریم خان به هر طرف که سر بچرخانید، با یک بنای تاریخی زیبا و دیدنی رو به رو می شوید. در ادامه یادداشت به معرفی چند نمونه از بناهای تاریخی و دیدنی شیراز در اطراف ارگ می پردازیم.

حمام وکیل

کریم خان زند از آن جایی که همواره ساخت و ساز پیشرفت زندگی عموم مردم را در راس امور پادشاهی اش قرار داده بود، تصمیم به ساخت یک حمام عمومی که امروزه با نام حمام وکیل می شناسندش گرفت تا سطح بهداشت عمومی مردم ارتقاء یابد. سبک معماری حمام و کیل و نیز نقش و نگارهای دیوار آن از جمله تزئینات بسیار زیبا و کم نظیر در تاریخ معماری به حساب می آید.

برای رفتن از ارگ کریم خان زند به حمام وکیل تنها به پنج دقیقه پیاده روی نیاز است. اگر قصد رفتن به حمام وکیل را دارید بهتر است از سمت راست به سوی خیابان طالقانی بروید و سپس از سمت چپ به سمت کوچه پنجم بپیچید. در سمت راست کوچه ارگ کریم خان واقع شده است.

باغ نظر (موزه پارس)

باغ نظر شیراز از جمله بناهای برجای مانده از دوران زندیه در شیراز ایت که با مقرنس های زیبا و تزئینات بی نظیر معماری اش چشم هر بیننده ای را به خود خیره می سازد. کریم خان زند در باغ نظر شیراز به خاک سپرده شده است. این موزه را می توان قدیمی ترین موزه استان فارس دانست. آثار باستانی و تاریخی بسیار ارزشمند زیبا و چشم گیری در باغ نظر شیراز وجود دارد. از ارگ کریم خان تا باغ نظر که با نام موزه پارس نیز شناخته می شود پیاده دو دقیقه راه است.

بازار وکیل شیراز

از جمله بناهای عام المنفعه ای که کریم خان زند در شیراز بنا نهاد بازار وکیل شیراز است که از جمله بازارهای تاریخی است که شهرت جهانی دارد و سالانه گردشگران بسیاری برای بازدید از آن به سوی شیراز سفر می کنند. خرید و گردش در بازار وکیل شیراز همچنان امکان پذیر است. در بازار وکیل همه جور دستبافت و صنایع دستی و حتی خوراکی های سنتی را می توان پیدا کرد.

تزئینات معماری بازار وکیل شیراز در گذشته بسیار متنوع و چشم نواز بوده است اما امروزه تنها بخشی از آن که شاخص ترین آن ها ترنج های برجسته است باقی مانده است. از ارگ کریم خان تا تنها 550 متر فاصله است که پیاده می توان آن را پیمود.

باغ نارنجستان قوام

اگر قصد دارید از سمت ارگ کریمخان زند به سوی باغ نارنجستان قوام بروید باید از سمت شمال به سوی بلوار هجرت بروید و در خیابان زند به سمت راست حرکت خود را ادامه دهید،تا به بلوار زینبیه برسید از آن جا می توانید به سمت چپ برانید تا به باغ نارنجستان قوام برسید. باغ نارنجستان قوام شیراز یکی از زیباترین باغ های ایرانی است که درون آن عمارتی وجود دارد که تزئینات معماری بسیار دیدنی و شگفت انگیزی دارد. بنای باغ نارنجستان قوام در دوران قاجار ساخته شده است.

باغ عفیف آباد شیراز

باغ عفیف آباد شیراز یکی دیگر از باغ های روح نواز شهر شعر و ادب و هنر است که در عمارت داخلی آن می توان ویژگی های معماری چند دوره تاریخی از جمله، صفویان، هخامنشیان و ساسانیان و… را دید. در باغ زیبای عفیف آباد شیراز درختان و گیاهان متعدد، زیبا و بعضا کهنسالی را می توان دید.

اگر قصد دارید که از ارگ کریم خان به سوی باغ عفیف آباد شیراز بروید بهتر است وارد خیابان سعدی شوید و سپس از خیابان ساحلی به سمت کنارگذر شهدای امدادگر بروید. برای رسیدن به باغ عفیف آباد باید حدود 21 دقیقه در مسیر بدون ترافیک رانندگی کنید.

موقعیت جغرافیایی ارگ کریم خانی شیراز

کریم خان زند زمانی که تصمیم گرفت این ارگ را بنا نهد بهترین قسمت شیراز را برای مستقر ساختن آن انتخاب کرد. ارگ کریم خان در شمال غربی شیراز واقع شده است. یکی از حقایق در مورد پادشاهی کریم خان زند آن است که وی در دوران چهارده ساله حکومتش، به طور جدی در ساخت بناهای عام المنفعه اهتمام ورزید. ارگ کریم خان در ضلع غرب میدان توپخانه ساخته شده است. میدان توپخانه نیز همانطور که اشاره شد به دستور کریم خان ساخته شد و در اطراف آن مسجد، بازار و حمام وکیل نیز به جهت رفاه  مردم ساخته شدند. در قسمت جنوبی میدان توپخانه شیرازباغ نظر ساخته شده است. در وسط باغ نظر عمارت کلاه فرنگی واقع شده است. در قسمت جنوب شرقی میدان توپخانه، حمام و مسجد وکیل قرار گرفته است و بازار وکیل نیز در ضلع شرقی میدان قرار دارد. گفته می شود که دیوان خانه و چاپارخانه هم در شمال و شمال میدان قرار داشته اند.

آدرس ارگ کریم خان زند کجاست و مسیر دسترسی به آن

ارگ کریم خان زند در شمال میدان شهدا در منطقه میدان شهرداری واقع است. اگر بخواهید از سمت مرکز شهر شیراز به سوی ارگ کریم خان زند بروید مسیر دسترسی به ارگ کریم خان شیراز به این صورت است که باید از آزادگان به سوی بلوار باران برانید. از آزادگان به سمت راست به طرف بلوار مدرس بپیچید و 400 متر به سمت چپ بروید. دو کیلومتر جلوتر به سمت میدان ولیعصر بروید تا به خیابان لطفعلی خان زند برسید. از اولین خروجی به طرف بلوار هجرت بروید در سمت راست به ارگ کریمخان می رسید.

اگر می خواهید با مترو به سمت ارگ کریمخان بروید، نزدیک ترین ایستگاه مترو به ارگ کریم خان زند، ایستگاه متروی زندیه است که در فاصله 550 متری ارگ کریمخان قرار دارد. اگر هم قصد دارید که با اتوبوس به ارگ بروید نزدیک ترین ایستگاه اتوبوس به ارگ کریمخان شیراز در میدان شهرداری واقع شده که تا ارگ 200 متر فاصله دارد.

آدرس ارگ کریم خان: استان فارس، شیراز، شمال شرق میدان شهدا

شماره تلفن ارگ کریم خان شیراز: 07132247648

ناگفته نماند که ارگ کریم خان زند فاقد پارکینگ است و به همین خاطر گردشگرانی که با خودروی شخصی قصد بازدید از این بنا را دارند به بهتر است پیش از حرکت به سوی آن این موضوع را مدنظر قرار دهند و برای رفع این مشکل چاره ای بیاندیشند.

ساعت بازدید ارگ کریم خان و هزینه ورودی

اگر قصد دارید برای بازدید به ارگ کریم خان زند بروید این مژده را باید به شما بدهیم که ساعات بازدید از این مکان تاریخی از 8:30 دقیقه صبح تا 21:30 شب می باشد و در واقع نسبت به بسیاری از بناهای تاریخی دیگر دیرتر تعطیل می شود. شب های حیاط ارگ کریم خان بسیار زیبا و دیدنی است.

هزینه بلیت ورودی برای بازید از ارگ کریم خان: برای گردشگران ایرانی، حدود پنج هزار تومان و برای گردشگران خارجی پنجاه هزار تومان خواهد بود.

رزرو اقامتگاه در شیراز

تمام گردشگرانی که شیراز را بر می گزینند قصد اقامتی بیشتر از یک روز را در این شهر دارند. چرا که جاهای دیدنی این شهر رویایی و زیبا که شهرتی جهانی دارد آنقدر زیاد و متنوع است که امکان ندارد بشود همه آن ها و یا حتی نصف آن ها را در عرض یک روز بشود دید. به همین خاطر اکثر گردشگران به دنبال اجاره ویلا و سوئیت در شیراز هستند. سایت لوکس ویلا با شرایطی معتبر و قانونی امکان رزرو و اجاره ویلا و سوئیت در شیراز را برای شما محیا خواهد کرد.