مسجد سنگی داراب

بر طبق کاوش های انجام گرفته بر روی مسجد سنگی داراب داراب داراب، این بنا بر روی یک آتشکده ساسانی ایالت پارس با نام آتشکده آذرخش ساخته شده است و بسیاری از مردم با وجود تغییر کاربری این بنای باستانی از آتشکده با آن را با این نام می شناسند. در مورد مسجد سنگی داراب داراب البته روایات دیگری وجود دارد که بر طبق آن ها پیش از آتشکده شدن یک نیایشگاه مربوط به آئین مهرپرستی بوده است.

معرفی مسجد سنگی داراب

در میان صخره های طبیعی در دل کوه در فاصله هفت کیلومتری شهر داراب در نزدیکی آسیاب سنگی در حوالی کوه پهنا، بنایی باستانی وجود دارد که با نام های مسجد سنگی داراب و یا آتشکده آذرخش شناخته می شود. این مسجد نیز مانند بسیاری از مساجد دیگر، پیش از آنکه اعراب مسلمان بر ایرانیان پیروز شوند در دوران ساسانیان یک آتشکده بوده ولی پس از سقوط ساسانیان چند قرن متروک مانده تا سرانجام در سده هفتم هجری قمری تبدیل به مسجد گردیده است. بنا بر آنچه که روی یکی از کتیبه های آن نوشته شده، بانی مسجد، حاکمی به نام اتابکان فارس بوده است.

فاصله این محوطه تاریخی تا شهر قدیمی و باستانی دارابگرد در حدود 12 کیلومتر می باشد. طبق نتایج اثبات نشده برخی از باستان شناسان، این بنا در ابتدا توسط مهرپرستان آریایی پی افکنده شده و سپس در دوران ساسانیان، تبدیل به یکی از آتشکده های اصلی آن حکومت و دوران شده است. این مسجد به واسطه آن که در در دل کوه کنده شده و معماری منحصر به فردی دارد به عنوان یکی از مهم ترین بناهای باستانی ایرانی شناخته می شود ولی متاسفانه از سوی مسئولان چندان مورد توجه قرار نمی گیرد و فرسایش آن در این اواخر بیش از پیش شدت گرفته است.

در مجاورت آتشکده یک اتاق کوچک وجود دارد که آن هم در دل کوه تراشیده شده و محل زندگی نگهبانان آتشکده نیز بوده است. یکی از مهم ترین نکات در خصوص مسجد سنگی داراب آن است که شدت شگفت انگیز بودن آن تا به حدی است که برخی از مردم روند ساخت آن را نمی توانند متصور بشوند. تراشیدن یک بنا با طاق و قوس های فراوان از سنگ های کوه بدون آوردن سنگ از جایی دیگر، حیرت همگان را بر می انگیزاند. ای کاش قدر داشته های ایران زمین بیش از پیش دانسته شود زیرا این بنای تاریخی و بسیاری از آثار مشابه می توانند نظر بسیاری از مردم جهان را به خود جلب کنند تا از گوشه و کنار جهان برای دیدن آن بیایند و همین مساله باعث ارتقای سطح رفاه و درآمد خواهد شد.

تاریخچه مسجد سنگی داراب

بنا به عقیده اکثر مورخین و داده های باستان شناسی در سده هفتم هجری قمری این بنا توسط یک حاکم پارسی از حالت متروکه درآمد و تبدیل به یک مسجد شد. برای تبدیل آتشکده آذرخش به مسجد در وهله اول یک محراب در جهت قبله به آن اضافه شد و به این صورت پس از هفت قرن متروکه ماندن این بنا دوباره تبدیل به محلی برای نیایش معبود گردید. اتابک ابوبکر سعد در سال 652 قمری این کار را انجام داد. او این محراب را در شاه نشین به سمت قبله در حالی احداث کرد که بر روی کتیبه هایی نام خود را به عنوان بانی بنا حک کرده بود. او علاوه بر بالای ورودی مسجد سنگی داراب دستور داد تا در چند ناحیه دیگر از مسجد سنگی داراب، کتیبه های مذهبی تراشیده شود و در جاهای مختلف نصب شود. متاسفانه به خاطر فرسایش شدیدی که به خاطر عوامل طبیعی و گذر زمان رخ داده و از طرف دیگر مرمتی هم بر روی آن ها صورت نگرفته، این  کتیبه ها خوانایی شان را از دست داده اند. از آن جایی که این بنا در دوران ساسانیان ساخته شده است بین آن و نقشه تالار بزرگ کاخ شاپور شباهت های بسیار زیادی وجود دارد. میرزا حسن فسایی در کتاب فارس نامه مسجد سنگی داراب را به عنوان یکی از غرائب داراب توصیف کرده، زیرا در سینه یک کوه نزدیک به زمین تراشیده شده و این مسجد (آتشکده آذرخش) شکل گرفته است. فسایی هم چنین به محتوای کتیبه ای که به خط ثلث نوشته شده اشاره کرده و متن آن را آورده است:

“به فرمان پادشاه زمان، اتابک ابوالمظفر ابوبکربن اتابک سعد بن سنگی سلغری در ماه رمضان 652 این محراب ساخته و این خط پرداخته گردیده است”

در اطراف این بنای تاریخی یک قلعه گبری و تعدادی مقبره در کنار یک آسیاب سنگی وجود دارد. برخی از مورخین معتقدند که آتشکده آذرخش را دختر داراب شاه ساخته است که برای اثبات این ادعا هیچ سندی وجود ندارد. در این صورت باید تاریخ ساخت آن به دوران هخامنشیان و تخت جمشید باز می گشت. البته چند نظریه دیگر نیز وجود دارد که آن ها نیز اثبات نشده اند. از جمله اینکه برخی معتقدند مسجد سنگی داراب ابتدا یک کلیسا بوده است که دلایل فراوانی برای رد آن وجود دارد. به همین خاطر خیلی به آن تاکید و پردازش نمی شود و به احتمالاتی پرداخته می گردد که دلایل بیشتری برای اثبات صحت شان وجود دارد.

معماری بنای مسجد سنگی داراب

این بنا از سقف تا دالان و دیوار و اتاق و زمین به طور یکپارچه و از جنس سنگ ساخته شده است. برای ساخت این بنا هیچ سنگی از بیرون آورده نشده و ملات گچ مورد استفاده قرار نگرفته مگر در جایی که استثنا شکاف و یا نقصی وجود داشته بوده که برای رفع آن مشکل و پرکردنش سنگی تراشیده و جای گذاری گردیده است. سنگ های سقف این معبد با سنباده کاملا صافکاری و صیقلی شده و بر روی سطحی با زیربنای 420 متر قرار گرفته است. 16 ستون و طاق سنگی در مسجد سنگی داراب یا همان آتشکده آذرخش وجود دارد. درگاهی این بنا بسیار بزرگ بوده و طول و عرض آن از در ورودی به دوازده متر می رسد و ارتفاع آن 7 متر می باشد.

مسجد سنگی داراب دارای پلنی چلیپایی (در اصطلاح عامه صلیب یونانی) است که باعث شده دو سالن اصلی اش به حالت عمود بر هم قرار بگیرند. . در قسمت ورودی مسجد، یک هشتی وجود دارد که با کمی انحراف همراه و ابعاد آن متغیر است. قوس بیضی شکل نزدیک به فرم جناغی در سقف ها جرزها و هر جای دیگر این بنا به جز راهروهای گردشی اطراف آن تکران می شوند. در محل تقاطع این دو سالن یک حوضچه مکعبی شکل وجود دارد. در آتشکده آذرخش چهار رواق در چهار ضلع ساخته شده که در زیر سقف گنبدی شکل ساختمان به هم می رسند. یک تدبیر جالب در این بنا، مکعبی است که به عنوان نورگیر در مرکز سقف گنبدی شکل آن تعبیه شده که علاوه بر تامین نور و روشنایی، کار تهویه هوا را نیز انجام می داده است. وجود یک روزن در سقف که هوای داخل را تهویه می کرده نشان دهنده پیشینه بنا مبنی بر آتشکده بودن است. زیرا آتش را در زیر سقف گنبدی و در مرکز بنا قرار می دادند و به همین خاطر فضایی برای خروج دود حاصل از روشن کردن آتش نیا بوده که آن ها با ایجاد این روزن مکعبی شکل، این مشکل را رفع کرده اند.

یک سنگ بزرگ در بالای کوه مجاور این محدوده باستانی در نزدیکی نورگیر وجود دارد. چند راهرو با سقف دایره ای شکل کوتاه در اطراف دیواره های جانبی سالن های اصلی وجود دارد که بنا بر عقیده مورخین محل عبور و مرور موبدان و مردم بوده است. محراب این مسجد در سمت جنوب غربی و رو به قبله درست شده و یک محراب دیگر نیز در ضلع جنوبی بنا ساخته شده که بر حاشیه آن کتیبه های مذهبی حجاری شده که نوشتار آن ها به مرور زمان دچار فرسایش شده و دیگر خوانا نیستند. در مورد کتیبه های مسجد سنگی داراب در ادامه یادداشت توضیحات کاملتری را خواهیم آورد. با ادامه این یادداشت همراه باشید. در کل تمام ویژگی های معماری این بنا از طاق و قوس های فراوان به کار رفته در آن تا اتاق بندی و… به شکلی هستند که شکی باقی نمی گذارد که این بنا همان آتشکده آذرخش در دوران ساسانیان می باشد. البته در خصوص این بنا عده ای انگشت شمار از مورخین مخالف فرضیه پیشینه آن مبنی بر آتشکده بودن، هستند. به هر حال برای دانستن حقیقت در خصوص تاریخچه مسجد سنگی داراب باید به بررسی متون تاریخی، بازخوانی کتیبه های موجود در آن و شاخصه های معماری اش پرداخت. به هر حال در گنبدی هیچکدام از مساجد اسلامی روزنی برای تهویه، تعبیه نشده است.

کتیبه های آتشکده آذرخش

در بنای فعلی آتشکده آذرخش، چهار کتیبه باقی مانده است که یکی از آن ها کتیبه ای است که به معرفی سازنده بنا می پردازد و بر سردر رواق ورودی مسجد نصب شده است. ادامه این کتیبه که سال تبدیل آن به مسجد را مشخص می کند در دیواره جنوب شرقی در سمت چپ رواق ورودی قرار گرفته است. سومین سنگ نوشته این بنای باستانی کتیبه محراب اسلامی می باشد و کتیبه یادگاری که بر روی یکی از ستون ها حک شده، چهارمین کتیبه از کتیبه های مسجد سنگی داراب است. متاسفانه اکثر این کتیبه ها به دلیل فرسایش بر اثر زمان و تراوش مواد سیاه رنگ در بدنه کوه تا حدود زیادی ناخوانا شده اند.

کتیبه های موجود در هر بنا نقش بسیاری مهمی در بازشناسی وقایع تاریخی مرتبط با ساخت و سرگذشت یک بنا دارند. متاسفانه ناخوانا بودن اکثر کتیبه های مسجد سنگی داراب مشکل بزرگی را در شناسایی برخی از نکات در مورد آن بوجود آورده است. تنها یک کتیبه به طور کامل و دو کلمه در یک کتیبه دیگر قابل خواندن می باشد.

• کتیبه سردر رواق ورودی

در فضای هلالی شکل در بالار در ورودی بنا کتیبه سردر رواق ورودی مسجد سنگی داراب در چهار سطر نوشته شده است. تنها از روی متون قدیمی برجای مانده می توان پی برد که بر روی این کتیبه چه نوشته شده است. همان طور که آورده شد، فسایی در فارسنامع ناصری متن آن را نوشته که در سطرهای بالاتر آورده شده و اشاره کرده که این کتیبه به خط ثلث بوده است. کلمات اتابک و بکر بر روی این کتیبه قابل خواندن است.

• کتیبه سال منقور بر دیواره سمت چپ

 در سمت چپ ایوان ورودی مسجد یک دیواره وجود دارد که روی آن در دو سطر کتیبه ای نوشته شده است. این کتیبه تنها کتیبه ای است که سالم مانده و نوشتار آن قابل خواندن است. در این کتیبه نوشته شده است: “فی رمضان سنه اثنی و خمسین و ستمائه” به معنی رمضان 652 هجری قمری

• کتیبه محراب

این کتیبه متاسفانه در مرمت ها از بین رفته و برجستگی هایش با سیمان پر شده ولی می توان حدس زد که به خط ثلث بوده و همزمان با کتیبه های دیگر ساخته و پرداخته گردیده است. فرصت شیرازی کتیبه محراب را حاوی نام های خدا دانسته و به غیر از نام خدا تنها نام دو نفر یعنی ناصر لد و امیرالمومنین در آن وجود دارد. ناصر لد، همان ناصرالدین ملقب به امیرالمومنین یکی از خلفای عباسیان بوده است.

جاهای دیدنی اطراف آتشکده آذرخش

شهر داراب یکی از شهرهای ایران است که به واسطه قدمت بسیار زیادش، آثار و بناهای تاریخی زیادی را در دل خود جای داده است. مطمئنا زمانی که به داراب بروید با جاذبه های دیدنی فراوانی رو به رو خواهید شد که از دیدن آن ها لذت خواهید برد. این شهر تپه هایی دارد که قدمت شان به بیش از هشت هزار سال پیش می رسد. این شهر دارای دو آب و هوای گرمسیری و کوهستانی است و به همین خاطر جاذبه های طبیعی متنوع و خاصی در آن وجود دارد. اگر به مسجد سنگی داراب یا همان آتشکده آذرخش بروید بدون پیمودن مسافت های طولانی در همان کوه پهنا و اطرافش چندین اثر تاریخی را خواهید دید. در ادامه به معرفی تعدادی از جاهای دیدنی اطراف این بنای تاریخی می پردازیم.

نقش شاپور: نقش شاپور نیز در کوه پهنا واقع شده است. این نقش برجسته سنگی در دل کوه تراشیده شده و متعلق به دوران ساسانیان می باشد و تصویری از پیروزی شاپور یکم ساسانی بر والرین روم را ارائه می دهد.

کوه نمک: کوه نمک داراب یکی از جاذبه های طبیعی فوق العاده زیبا و جذاب در حوالی آتشکده آذرخش می باشد. این کوه قدمتی هزار ساله دارد. این کوه که متاسفانه در معرفی آن اهمال فراوان صورت گرفته، با آتشکده آذرخش حدود 21 کیلومتر فاصله دارد.

آسیاب سنگی: در بخش شمالی مسجد سنگی، یک آسیاب سنگی وجود دارد که در بالای کوه قرار گرفته و قدمت آن به دوران ساسانیان می رسد. این آسیاب به واسطه معماری خاصش در دنیا کم نظیر بوده و تا پایان دوران قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است.

مسجد سنگی داراب (آتشکده آذرخش) کجاست و مسیر دسترسی به آن

در حاشیه شمال شرقی دشت دارابگرد، 6 کیلومتر مانده به داراب و حدود 11 کیلومتر مانده به شهر باستانی دارابگرد در مسیر داراب به جنت شهر و نزدیکی روستای خیرآباد، آتشکده آذرخش که امروزه بیشتر با نام مسجد سنگی داراب شناخته می شود واقع گردیده است. جنت شهر نام جدید خیرآباد می باشد. در فاصله کمی از این بنای قدیمی در سمت راست یک آسیاب سنگی بسیار قدیمی وجود دارد. اگر از مرکز شهر داراب بخواهید به سمت این محوطه باستانی حرکت کنید با کمتر از 20 دقیقه رانندگی به آنجا خواهید رسید. باید از ضلع شمال غربی شهر داراب خارج شودید.

آدرس مسجد سنگی داراب: ایران، استان فارس، 6 کیلومتری شهر داراب

قیمت بلیت و ساعت بازدید از مسجد سنگی داراب

متاسفانه بنای مسجد سنگی داراب به حال خود رها شده و هیچ محافظتی و مرمتی بر روی آن صورت نمی پذیرد. به همین خاطر نیازی به تهیه بلیت و پرداخت هزینه ورودی برای بازدید از آن وجود ندارد. از سوی دیگر هیچ راهنمایی نیز برای ارائه توضیحات لازم در آنجا حضور ندارد. شما در هر زمان و هر ساعت و روزی از سال می توانید به بازدید از آتشکده آذرخش بروید و از معماری منحصر به فرد آن شگفت زده شوید.