مدت زمان خواندن این مطلب : 8 دقیقه
مسجد جامع اصفهان که از دیدگاه مرمتگران آثار تاریخی، موزه معماری اسلامی به حساب می آید، قدمتی بسیار بالا دارد و با بررسی معماری آن می توان به تحولاتی که در اسلوب معماری ایران در دوران اسلامی رخ داده است پی برد. تحقیقات در خصوص مسجد جامع اصفهان از 60 سال پیش آغاز شده و تا به اکنون ادامه یافته است.
مسجد جامع اصفهان که کهن ترین مسجد این شهر باشکوه و تاریخی به حساب می آید و در ضلع شمال شرقی این شهر واقع شده در کنار میدان کهنه اصفهان قرار دارد و با گنبدهای نظام الملک و تاج الملک و صحن ها چهار ایوانی و شبستان هایش تبدیل به نگین درخشانی بر تاج بزرگ اصفهان گردیده است. این مسجد در فاصله سال های 1349 تا 1357 توسط یک موسسه ایتالیایی و سازمان ملی سابق حفاظت آثار باستانی مورد مرمت و کاوش های باستان شناسی قرار گرفته است. سرپرستی عملیات کاوش و مرمت این بنای شگفت انگیز توسط پروفسور شراتو و پرفسور گالدیری انجام گرفته و این دو حقایق جالبی را در خصوص این بنای قدیمی کشف کرده و به اثبات رسانیده اند. طبق نوشته ابونعیم اصفهانی در سال 150 و اندی پس از هجرت پیامبر اکرم به مدینه، فردی با نام ایوب بن زیاد به عنوان عامل خراج گیری و یک امیر جنگی با نام سعید بن منصور حمیری به اصفهان رفتند. چندی بعد سعید بن منصور برکنار شد و ایوب بن زیاد علاوه بر خراج گیری مسئولیت فرماندهی جنگ را هم برعهده گرفت.
بنای اولیه مسجد جامع اصفهان در نخستین سده اسلامی ساخته شده ولی در سده دوم هجری قمری یعنی در سال 156 قمری مصادف با 777 میلادی بر روی بنای اولیه، شالوده اصلی مسجد جامع نهاده و این مسجد دوباره ساخته شد. از آن جایی که اصفهان که در آن زمان سپاهان نامیده می شد شهری کوچک بود این بنا نیز مساحت چندانی نداشت، اما سرانجام با افزایش جمعیت سپاهان در سال 266 هجری قمری مصادف با سال 846 میلادی معتصم عباسی، خلیف آن زمان دستور داد تا مسجد تا حدودی تخریب و به جای آن، بنایی جدید به صورت ستون دارد و شبستانی با سقف چوبی با ابعادی وسیع تردر همان محل احداث شود. این مسجد جدید از سبک معماری مسجد سامراء الگو گرفته بود. هنوز هم بخشی از ستون ها و دیوار های آن در بنای فعلی مسجد باقی مانده است. به مرور زمان و پس از ورود سلجوقیان به ایران و خروج اعراب، این مسجد از شکل عربی اش فاصله گرفت و حالتی ایرانی پیدا کرد. مسجد جامع اصفهان در دوران سلجوقیان به سبک چهار ایوانی بازسازی شد. در سده ششم هجری در ماه ربیع الاول سال 515 هجری قمری این بنای مذهبی به دست فرقه اسماعیلیان به آتش کشیده شد، اما طولی نکشید که مورد مرمت قرار گرفت. این مسجد در دوره های ایلخانی، صفوی، تیموری، آل مظفر و قاجار دستخوش تحولات مفید و مثبت گردید و چندین بار بازسازی شد.
مسجد جامع اصفهان که یکی از قدیمی ترین مساجد ایران است ویژگی های معماری بسیاری از ادوار تاریخی ایران در دوران پس از ورود اسلام را در خود جای داده است. در طول 12 قرن، قدمتی که این مسجد دارد، تغییرات مهم و تاثیرگذاری در ساختمان آن رخ داده که منجر به تکامل آن گردیده است. این مسجد کامل ترین نمونه چهار ایوانی دوره سلجوقی و همچنین زیباترین بنایی است که مجموعه کاملی از تزئینات دوران اسلامی ایران را دارد. مسجد جامع اصفهان به دستور ملکشاه سلجوقی در محل مسجد قدیم تر و به جای آن ساخته شد و بارها و بارها در دوره های بعد مورد بازسازی قرار گرفته و ملحقاتی به آن افزوده شده است. این مسجد در حقیقت مجموعه ای از معماری ها وآثار هنری دوره های بعد از اسلام تاریخ ایران است. طبق نوشته مورخان و جغرافی نویسانی مانند ابن حوقل و ناصرخسرو، شکل مسجد قدیمی ساده و شامل صحن بزرگی و رواق های متعدد بوده است.
کویرها و دشت های پنهاور در شرق و غرب ایران در کنار نواحی کوهستانی غرب کشور و جنگل های ایران، آب و هوای بسیار متنوعی را به وجود آورده اند تا هر چهار فصل سال را در هر زمانی در کشور بتوان دید. شرایط اقلیمی یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر معماری و ساخت مساجد دارد. زیرا فضای مساجد باید به نوعی طراحی شود که نمازگزاران بتوانند در هوای مناسب و مساعد، عبادتشان را به جای بیاورند. در مناطق خشک و نزدیک به کویر باید نمازخانه بزرگ و خنک ساخته می شد. به همین منظور اتاقک هایی گنبدی شکل به روزنه های کم که مانع تابش شدید نور خورشید می شد در این بنا ساخته شده است. شهر اصفهان چهار دوره پیاپی به عنوان پایتخت ایران برگزیده شده بود و در هر دوره بر وسعت و جمعیتش افزوده می شد. به همین خاطر باید دارای مسجدی بسیار بزرگ و باشکوه برای برگزاری نماز جماعت می بود که مدام رشد و توسعه یابد. مسجد جامع اصفهان دارای بیست ساختمان است که هر کدام از این ساختمان ها با توجه به دورانی که در آن ساخته شده اند معماری متفاوتی را دارا می باشند. در طول دوران مختلف تاریخ این مسجد بارها دچار تخریب و آسیب شده ولی هر بار مرمت یافته و بهتر از قبل ساخته شده است. خوشبختانه کتیبه های این مسجد اکثرا سالم و خوانا باقی مانده اند و اطلاعات جالبی را از آن ها می توان استخراج کرد.
مسجد جامع اصفهان به خاطر آن که در هر دوره ای از تاریخ، بر روی آن مرمت و بازسازی هایی انجام پذیرفته است دارای وسعت بی نظیر و بخش های متعدد بسیار زیادی است. به این صورت که در هر دوره ای از تاریخ، یک یا چند بخش به آن اضافه شده و سایر بخش ها نیز مرمت شده است. گاهی بین برخی از افراد حکومت، رقابت هایی وجود داشت که باعث می شد برای حفظ نام شان در تاریخ، گنبدهایی را با نام خودشان بسازند. گنبدهای خواجه نظام الملک و نیز تاج الملک از جمله این موارد می باشند. از سویی دیگر، یکی دیگر از مواردی که باعث اضافه شدن بخش های جدید به این مسجد می شد، افزایش جمعیت مردم و نیاز شهر به داشتن مسجد جامعی بزرگ تر بود که با توجه به پایتخت بودن اصفهان در چهار دوره حکومتی باید مسجد جامع این شهر در اوج زیبایی و شکوه هر چه تمام تر ساخته می شد.
این گنبد در قسمت جنوبی حیاط مرکزی واقع شده و بنا به کتیبه کوفی حاشیه قبه، در سال 456 الی 485 هجری قمری توسط خواجه نظام الملک وزیر ملکشاه بنا شده است. نقشه این تلالار، مربع و اندازه هر ضلع آن 15 متر است که در طرف قبله به دیواری که محراب را در برمی گیرد محدود می شود. گنبد بر چهار پایه تعبیه شده است. به منظور نشاندن گنبد بر تالار چهارضلعی ابتدا یک منشور کوتاه هشت ضلعی و روی آن یک منشور کوتاه شانزده ضلعی تعبیه شده است و به این ترتیب گنبد مدور به راحتی روی این قسمت بر پا می باشد. یک ستون هشت ضلعی، پایه گنبد خواجه نظام الملک را تشکیل می دهد که روی آن ستون یکی منشور 16 ضلعی وجود دارد به همراه یک کتیبه استوانه ای که به خوط کوفی نوشته شده است. در متن این کتیبه از خواجه نظام الملک به عنوان بانی این گنبد یاد شده است. چند نیم ستون آجری در زیر طاق نماهای آجری این گنبد قرار گرفته اند. قسمت های بالایی زیر گنبد تزئینات آجرکاری زیبا و در عین حال بی آلایشی دارد.
این گنبد بسیار زیبا که در قسمت شمالی حیاط مرکزی واقع شده و گنبد خاکی هم نامیده می شود، در سال 481 هجری قمری به دستور تاج الملک، رقیب خواجه نظام الملک یکی دیگر از وزیران سلجوقی ساخته شده است. این گنبد، از نظر فن و زیبایی، اثر موفق سلجوقی است. قطر گنبد 11 متر و بلندی اش 22 متر است. برای ایجاد قبه در بالا از قوس ها و ترنبه ها در گوشه ها استفاده شده و تزئینات آن شامل کتیبه های کوفی و گچبری و آجرکاری هایی است که با دقت و ظرافت ساخته شده اند. این گنبد، همانطور که اشاره شد در رقابت با گنبد خواجه نظام الملک ساخته شده بود و سازندگان آن تمام تلاششان را برای زیباتر و با عظمت جلوه دادن مسجد به کار بستند تا شکوه و درخشش آن در تاریخ با نام تاج الملک، جاودانه شود. این گنبد رفیع نیز در تاریخ ماندگار شد.
ایوان های چهارگانه این مسجد کمی بعد از احداث گنبدها در حدود اواخر سده پنجم هجری قمری درست شده اند و عبارتند از ایوان جنوبی یا صفه صاحب، ایوان شمالی یا صفه درویش، ایوان شرقی یا صفه عمربن عبدالعزیز و ایوان غربی یا صفه استاد. تغییر سبک مسجد جامع اصفهان از مسجدی شبستانی به یک مسجد چهار ایوانی در دوران سلجوقیان اتفاق افتاد. تا پیش از آن هیچ مسجدی به صورت چهار ایوانی ساخته نشده بود، اما پس از ساخته شدن مسجد جامع اصفهان به سبک چهار ایوانی، این مسجد تبدیل به الگوی بسیاری از مساجد جهان اسلام شد. سبک چهار ایوانی در ساخت مساجد، شیوه ای خلاقانه بود که نیاز ایرانیان به خلق آثار معماری شگفت انگیز و زیبا را رفع می نمود. قطعا باید اصلی ترین مسجد پایتخت ایران در اوج زیبایی و شکوه ساخته می شد. در ادامه یادداشت توضیحات مختصری پیرامون ایوان های مسجد جامع آورده می شود:
ایوان استاد: این ایوان در غرب مسجد جامع واقع و در دوران سلجوقی بنا شده است. تزئینات کاشی کاری ایوان استاد در دوره صفویه انجام پذیرفته است. در این ایوان کتیبه هایی به خط های ثلث و نستعلیق وجود دارد و تاریخ 1112 هجری قمری بر روی آن ها نوشته شده است. این کتیبه ها در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت گردیده اند. به غیر از این ها کتیبه هایی به خط بنایی توسط محمدامین اصفهانی در این ایوان نوشته و بر دیوار نصب شده اند.
ایوان شاگرد: ایوان شاگرد دقیقا در مقابل ایوان استاد واقع گردیده و در عصر سلجوقی ساخته شده است. در قرون 8 و 11 هجری قمری و نیز دوران ایلخانی بخش هایی به آن اضافه شد. یکی از تفاوت های ایوان شاگرد با ایوان استاد در مسجد جامع اصفهان، عدم انجام تزئینات کاشیکاری در آن است. در عوض مقرنس های آجرکاری شده بسیار زیبا و چشم نوازی دارد که هنرمندانه ساخته شده اند و در آن ها می توان حرفه ای ترین تکنیک های ساخت را دید. یک سنگ مرمر سفید که دارای کتیبه های مهمی است در ایوان شاگرد خودنمایی می کند. ارتفاع ایوان شاگرد از ارتفاع ایوان استاد کمتر است. این امر احتمالا به دلیل لزوم احترام شاگرد به استاد اتفاق افتاده است.
ایوان صاحب: بنای اصلی ایوان صاحب که بیشتر با نام صفه صاحب شناخته می شود در عصر سلجوقیان نهاده شده ولی تزئینات آن در دوره صفویان و آق قویونلوها انجام پذیرفته است. در این ایوان، کتیبه هایی متعلق به دوران صفویان پیدا شده است که مضمون آن ها قابل بررسی است. کاربندی های چشم نواز این ایون در سقف و بالای دیوارها به خوبی خودنمایی می کنند.
ایوان درویش: این ایوان بیشتر با نام صفه درویش شناخته می شود و در جانب شمالی مسجد واقع شده است. ساخت ایوان درویش مربوط به سده ششم هجری قمری می باشد ولی کتیبه گچ بری آن، تاریخ دوران شاه سلیمان صفوی را نشان می دهد. طی سال های 1336 تا 1337 اداره باستان شناسی اصفهان، کاشکاری هایی را به آن اضافه کرده و کتیبه ای با خط بنایی در آنجا به یادگار نهاده است. در دو طرف ایوان های شمالی، چهل ستون هایی دیده می شود که متعلق به سده ششم هجری قمری است. در چهل ستون جبهه شرقی طاق های منقوش آجری متعدد دیده می شود.
ایوان عمر: ایوان و یا صفه عمر در ضلع شرقی مسجد جامع اصفهان واقع شده و دارای یک کتیبه تاریخی هلالی می باشد که در دوران سلطنت سلطان محمود آل مظفر در سال 768 هجری قمری ساخته شده و خطاط آن عزیزالتقی الحافظ است. در سقف ایوان عمر، کتیبه ای به خط بنایی وجود دارد که از طریق آن می توان نام سازنده بنا یعنی مرتضی ابن الحسن العباسی الزینیی را مشاهده نمود. در کتیبه های صفه عمر نام چنند استاد کار معمار از جمله حسن کاروان کاشیکار و کوهیار ابرقوهی دیده می شود.
شبستان بزرگ شرقی و جنوبی با ستون های مدور با آجر بنا شده و مزین به گچبری است. در ایوان غربی، شبستان غربی مسجد جنب اولجایتو محمد یکی از زیباترین آثار هنری ایران را مشاهده می کنیم. محراب اولجایتو از سال 710 هجری قمری در اینجا واقع شده که از نظر ساخت و گچبری و کتیبه کوفی زیبا است. سردر مسجد جامع اصفهان دارای تاریخ 515 هجری قمری است و ساختمان وسط حیاط مرکزی از جمله بناهایی می باشد که در دوران صفویه به مسجد اضافه شده است. در آتش سوزی که در سال 515 هجری قمری در این مسجد رخ داده است به غیر از دو بنای شمالی و جنوبی بقیه خراب شده که بعدا به صورت چهار ایوانی دوباره بازسازی شد. در تاریخ 880 هجری قمری در زمان آق قویونلوها مسجد بار دیگر مرمت گردید و با کاشیکاری تزئین شد. دو مناره ایوان جنوبی هم از عهد اوزون حسن (حسن دراز) است. در روزگار صفویه هم در مسجد تعمیرات و تزئینات فراوانی رخ داد.
بیشتر کاشیکاری ها و کتیبه در ایوان های این مسجد معرف هنر دوران صفویه هستند. در زمان فتحعلی شاه قاجار، سردر جنوبی شرقی مسجد از نو ساخته شده و بناهای دیگری نیز به آن اضافه شدند. در شبستان های مسجد جامع اصفهان انواع خطوط کوفی، ثلث و نستعلیق مورد استفاده قرار گرفته اند. در انتهای ضلع غربی مسجد، شبستان وسیع زمستانی (بیت الشتاء) که بنا به تاریخ کتیبه سردر آن یعنی 851 هجری قمری در دوره محمدبن بایسنقر شاهرخ تیموری ساخته شده قرار دارد. این شبستان وسیع به طول 50 متر و عرض 25 متر است که ستون های قطور کوتاه و طاق های خیمه ای شکل دارد و در وسط هر چشمه طاق آن یک سنگ مرمر شفاف نصب شده است که از خورشید کسب نور می کند و به منزله چراغ هایی برای تامین روشنایی این شبستان به شمار می روند. این شبستان دو در دارد که یکی از آن ها در انتهای راهروی واقع در جنوب ایوان استاد نصب شده و در دو پشت بغل گچی آن به خط نستعلیق نوشته هایی گچ بری شده است. به طور کلی مسجد جامع اصفهان مجموعه ای از سبک های مختلف معماری و تزئینی چهارده قرن تاریخ اسلامی ایران است. تحولات خطوط مختلف را در لوح ها و کتیبه های این مسجد می توان مطالعه کرد. ابعاد و اندازه کلی مسجد از شمال به جنوب 170 متر و از شرق به غرب 140 متر است. طول و عرض صحن مسجد نیز 55 در 66 متر می باشد.
در ضلع جنوب شرقی مسجد جامع اصفهان، یک شبستان بسیار بزرگ ستوندار واقع شده که در زمان سلجوقیان ساخته گردیده است. برای احداث کتابخانه در کنار مسجد در دوران سلجوقیه ابتدا بخشی از دیوار خشتی جبهه شرقی مسجد به منظور ایجاد فضایی جدید تخریب شده و سپس با فضاهای دیگر، ادغام گردیده است. مورخی به نام ماروخی در کتاب محاسن اصفهان به محل قدیمی این کتابخانه اشاره کرده است. اما در دوران پس از سقوط سلجوقیان، محل کتابخانه تبدیل به مکانی برای نماز و عبادت شده است. از ساختمان اصلی آن کتابخانه بنایی با چند طاق و چشمه باقی مانده که انعکاس دهنده نشانه های شیوه معماری “رازی” که در دوران سلجوقی رایج بود، می باشد. با توجه به نشانه های معماری برجای مانده می توان حدس زد که کتابخانه سلجوقیان در دوره ای تا حدودی تخریب شده ولی در دوران آل مظفر بازسازی گردیده است.
این محراب یکی از نفیس ترین آثار معماری دوران ایلخانی است که بانی آن سلطان محمد خدابنده که با نام الجایتو شناخته می شده بوده است محراب مشهور و بسیار زیبای الجایتو بر روی دیوار شمالی ایوان غربی ساخته شده و با گچبری های منحصر به فردش چشم جهانیان را به خود خیره ساخته است. این محراب حالت شبستانی دارد. در گچبری های این محراب، به خوبی می توان آثار خطاطی و تزئینات انتزاعی و گیاهی را که به لحاظ تکنیک و زیبایی در حد کمال هستند مشاهده نمود. این محراب گچی شهرت جهانی دارد و بسیاری از علاقمندان به آثار تاریخی شیفته آن می باشند.
این بخش از مسجد جامع اصفهان در پشت دیوار غری واقع شده که هدف از ساخت آن ایجاد فضایی سرباز برای به جا آوردن نماز جماعت می باشد. مدخل ورودی و خروجی این مسجد مصلی، راهروی جنوبی ایوان غربی است. این بخش از بنا به مرور زمان تبدیل به شبستانی زمستانی گردید و تغییراتی اساسی در فرم بنا ایجاد و طاق هایی مخصوص به آن اضافه شد. پیش از این تغییرات دیوارها و طاق های آجری بلند در این بنا رخ می نمایاندند. محراب مسجد مصلی در ضلع جنوبی آن واقع شده بود. برای تشخیص اینکه مسجد مصلی در چه دوره ای ساخته شده، هنوز سند و یا کتیبه ای وجود ندارد، اما بر اساس تحقیقاتی که یک باستان شناس غربی بر روی نوع مصالح به کار رفته در آن و همچین سبک معماری اش انجام داده احتمالا این بنا در دوران آل مظفر ساخته شده است.
در آخرین قسمت ساختمان های این ضلع از مسجد جامع اصفهان، یک شبستان بزرگ و وسیع زمستانی وجود دارد که با نام بیت الشتاء شناخته می شود و از دوره حکمرانی سلطان محمدبن بایسنقر بن شاهرخ تیموری برجای مانده است. بر اساس کتیبه سردر آن سال ساخت آن 851 هجری قمری می باشد و از لحاظ سبک ساختمان از ابنیه بی نظیر و تماشایی اصفهان است. قسمت های جالب توجه این بنا، به غیر از نوع معماری و سبک ساختمان آن، مرمرهای شفاف و درخشانی است که فاصله به فاصله در طاق شبستان نصب شده اند و به منزله چراغ هایی برای روشن کردن این شبستان تاریک محسوب می شوند. این شبستان 18 چشمه طاق دارد.
در قدیم برای کشیدن آب از چاه ها به مقدار زیاد معمولا از نیروی انسانی استفاده نمی شد و در اماکنی بزرگ چون مسجد، کاخ ها و حمام ها که از آب بیشتری استفاده می کردند مکان مخصوص می ساختند که آب را به وسیله گاو از چاه بیرون می کشیدند. طرح این بنا دارای قسمتی سراشیبی بوده که معمولا طول آن از ده الی پانزده متر تجاوز نمی کرده و قسمتی دیگر که محل استراحت گاو بوده است. طریقه کشیدن آب بدین صورت بوده که یک سر طنابی را گاو و یک سر دیگر آن را به ظرف بزرگی (شبیه سطل) می بسته و حرکت گاو به طرف جلو در سراشیبی باعث بالا آمدن ظرف پر از آب گردیده و به درون منبعی می ریخته است و آب مصرفی از آن تامین می گردید. به این محل گاوچاه یا گاورو می گفتند.
نمونه هایی از گاوچاه در بافت معماری سنتی اصفهان نیز وجود دارد.در ضلع غربی مسجد، یک گاو چاه وجود دارد که این گاو چاه به شبستان الجایتو، بیت الشتاء (شبستان زمستانی) و وضوخانه راه پیدا می کتد. گاه چاه مسجد جامع اصفهان در دوران صفویه به آن اضافه شده است. این محل جزء الحاقات دوران صفویه می باشد. یک نقاشی در این مکان بر روی طاق دوم ورودی اش کشیده شده است. متاسفانه نمونه دیگری از این نوع نقاشی در گاوچاه به دست نیامده است. این نقاشی از خصوصیات ویژه ای برخوردار است. نحوه و طرز ساخت آن به روش سنتی بوده ولی سبک آن به نوعی تاثیر گرفته از هنر اروپایی می باشد.
تاریخ نقاشی سال 1199 هجری قمری را نشان می دهد، یعنی در زمان حکومت علیمردان خان زند. با مطالعه تاریخ حکومت زندیه متوجه می شویم که در این زمان، جنگ های داخلی سلاطین بر سرحکومت رخ داده است. نام میرقاسم حسینی و پدر وی در هیچ یک از اسناد تاریخی هنرمندان قرون 12 و 13 به چشم نخورد در حالی که نقاش خود را نقاش مسجد جامع معرفی کرده است. به جز چند نقش رنگی به صورت گل و بته آن هم بیشتر در قسمت بالای صفه درویش و نیز تصویر ابتدایی از مسجد در یکی از تسون های شبستان بیت الشتاء در مسجد جامع اصفهان، تصاویر نقاشی شده دیگری به دست نیامده است و تاریخ آن ها نیز مغایرتی با تاریخ نقاشی ندارد و احتمالا آن ها در اواخر دوران قاجاریه نقاشی شده است.
با توجه به اینکه به دلیل عظمت و غنی بودن و وسعت منابع هنری در مسجد جامع که از بدو اسلام تاکنون و حتی پیش از اسلام در طی تمام دوران سلاطین مختلف تا زمان قاجار، آثاری از خود به جای مانده است، تمام نظرات در این مکان با ارزش باید بر اصل فرضیه گفته شود و بر اساس جمله نقاش مسجد جامع دو فرضیه در پی دارد یکی اینکه شاید تا آن زمان، نقاشی در مسجد وجود نداشته و نقاش به دلیل اینکه اولین کسی بوده که نقاشی را از سوی علمای دینی تا سال ها حرام اعلام شده بود، در مکان مقدس مذهبی به تصویر کشیده خود را نقاش مسجد جامع می نامد و یا اینکه نقاشی های دیگری نیز به تصویر درآمده که یا به مرور زمان، نابود گشته و یا باید دید در زیر کدامین لایه های گچ و خاک از دیدگان ما پنهان گشته است.
بر طبق حفاری ها و کاوش هایی که در این محوطه تاریخی انجام پذیرفته، بنای اولیه مسجد در زمان خلافت منصور ساخته شده بود. محراب این مسجد و نیز بخش های مهمی از دیوار خشتی که رو به قبله می باشد دارای تزئینات گچ بری چشم نواز و توجه برانگیزی است. ارتفاع تزئینات گچبری دیوار رو به قبله این محراب گاه به 40 سانتی متر می رسد و گاه تا 90 سانتی متر در کف شبستانی جنوبی مسجد ادامه می یابد. حفاری های انجام شده اثبات می کند که بخش بسیار زیادی از گچ بری های انجام پذیرفته بر روی دیوار پایینی محراب قبله و نیز بخش هایی از جداره های درونی محراب مسجد جامع اصفهان در قرن دوم هجری قمری صورت پذیرفته است. تزئینات گچ بری این مسجد شامل موتیف هایی از زنجیره های گیاهی و طرح برگ مو و برگ کنگر و همچنین نقوش دانه تسبیحی و زنجیره های گیاهی می شود.
این مسجد در نخستین قرن اسلامی متولد شد و روند شکل گیری و توسعه مسجد جامع اصفهان با اسلامی شدن این شهر و توسعه آن مرتبط بوده است. در ساختار مسجد جامع اصفهان به خوبی می توان تاثیر تحولات اجتماعی و سیاسی اصفهان را دید. شاید بهتر باشد برای معرفی تاریخچه این بنای تاریخی که رد 13 قرن معماری ایران را در خود جای داده، در ابتدا اشاره مختصری به روند تاریخی شکل گیری اصفهان داشته باشیم. شهر اصفهان که امروزه بزرگترین مسجد جامع ایران را در خود جای داده است در دوران پیش از اسلام با نام سپاهان شناخته می شد، مجموعه ای از روستاهای بزرگ و کوچک را شامل می شده که در اطراف زاینده رود که رودخانه ای پراب و خروشان بوده و خاک حاصلخیز و پربرکتی در اطرافش وجود داشته شکل گرفته بودند.
یکی از این روستاها که با نام یاوان شناخته می شده، همان جایی می باشد که بعدها مسجد جامع اصفهان در آن شکل گرفته است. مراکز اولیه ای که اسکان اولیه اهالی اصفهان در آن شکل گرفته در جبهه شمالی رودخانه در دشت سپاهان واقع شده بودند. اما به مرور زمان، این شهر تا راستای جنوبی زاینده رود ادامه پیدا کرد. بنای اولیه مسجد جامع اصفهان بر روی یکی از جریان های آب رودخانه زاینده رود ساخته شده و تا مدت زمان زیادی امکان استفاده از آب این نهر در صحن مسجد وجود داشته است. مورخان بسیار زیادی از مسجدی یاد کرده اند که در سده دوم هجری قمری در اصفهان ساخته شده بود.
طبق دیدگاه مورخان، بنای اولیه این مسجد در فاصله زمانی کمتر از یک سده پس از احداث آن، تخریب شد و سپس در همان مکان یک مسجد بزرگتر در حالی به ساخت رسید که آثار و بقایای مسجد قبلی را در خود مدفون کرد. تنها بخش کوچکی از تزئینات گچبری و نیز قسمتی از دیوار قبله مسجد اولیه برجای مانده که بر طبق مطالعات تطبیقی، اسلوب گچبری آن با تزئینات ایرانی در دوره های پیش از اسلام همخوانی داشته است. به مرور زمان شهر اصفهان گسترش می یابد و جمعیت آن افزوده و نیاز به مسجدی بزرگتر که گنجایش جمعیت را داشته باشد احساس می گردد. به همین خاطر خانه های اطراف مسجد خریداری می شود و یک مسجد با ابعاد گسترده تر و به سبک شبستانی ساخته می شود. در سده سوم هجری شهر اصفهان به عنوان پایتخت حکمرانان آل بویه برگزیده شد.
حاکمان آل بویه نسبت به سنن ایران در دوران پیش از اسلام علاقه نشان دادند و بنابراین توسعه و رونق شهرها را به طور جدی پیگیر شدند. در این دوران دانشمندان، معماران و هنرمندان مشهور و مطرحی ظهور کردند. فرمانروایان آل بویه بر طبق سنن دیرین ایرانی دستور ساخته شدن دیوار و حصا دفاهی دورتادور شهر را صادر کردند. آن ها به ساخت عمارت های باشکوه و جلال در شهرها علاقه نشان دادند و به همین خاطر آثار خوبی در این زمینه از خود برجای نهادند. مسجد جامع اصفهان نیز از تحولات مثبت دوران آل بویه بی نصیب نماند. از جمله اینکه در یک مسجد جدید در محل مسجد جامع قبلی احداث شد که نام آن را جورجیر نهادند. از مسجد جورجیر تنها سردرآن بر جای مانده است.
پس از حمله ترکان سلجوقی و تسخیر ایران توسط آن ها در سده پنجم هجری قمری، اصفهان بار دیگر به عنوان پایتخت ایران برگزیده شد. ملکشاه سلجوقی وزیر دانشمند که اصالت ایرانی داشته، عمران و آبادانی اصفهان را جدی گرفت و آثاری ماندگار در این شهر خلق نمود. مسجد جامع اصفهان نیز دچار تحولات چشمگیری در زمان وزارت او شد. از جمله افزوده شدن ایوان های مرتفع و دارای تزئینات بسیار، گنبدهای بزرگ و … . بسیاری از وزرای ایرانی با نفوذ در دستگاه درباری اقوام مهاجم ایرانی سعی در جلوگیری از تخریب بیشتر ایران داشتند و در زمینه تلاش برای بازسازی اماکن آسیب دیده از جنگ و نیز ساخت و ساز و حمایت از دانشمندان، معماران و هنرمندان، کم نمی گذاشتند تا جلوه ایران و مردمان ایرانی بیش از آنچه که اتفاق افتاده است دچار آسیب نشوند. حاصل تلاش جانکاه آن ها را پس از گذشت چند سده همچنان می توانیم مشاهده نماییم.
دو سده هفتم و هشتم هجری قمری با تاثیرات شدید حملات خونبار مغولان به ایران و حکومت حاکمان مغول همراه بود. علیرغم تخریب های وحشتناک اولیه در شهر اصفهان، پس از نظم یافتن و ثبات گرفتن کشور ایران، آثار قابل توجه و زیبایی به مسجد جامع اصفهان افزوده شد. از جمله آن ها می توان به محراب اولجایتو که به لحاظ زیبایی و ظرافت دارای شهرت جهانی است اشاره نمود. چند مناره زیبا نیز در این دوران به مسجد اضافه شد. بهترین ویژگی آثاری که در دوران مغول به ایران اضافه شد را شاید بتوان، ظرافت و موزون بودن آن ها دانست. در این مسجد نیز آثار موزون بسیار زیبایی به تزئینات مسجد جامع اصفهان اضافه شد که هر بیننده ای با دیدند آن ها شگفت زده می شود و نمی تواند از تماشای آن ها سیر شود.
اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم نیز با حمله ترکان تیموری مصادف بود. نتیجه این حملات تسخیر ایران با قتل و غارت فراوان و در نتیجه حکومت تیمور و جانشینان آن بود. اما پس از گذشت نیم قرن از حکومت جانشینان تیمور و نفوذ ایرانیان به دربار تیموریان، عمران و آبادانی کشور نیز دوباره رواج پیدا کرد. آن ها در اصفهان چندین قصر ساختند و به مسجد جامع اصفهان نیزالحاقات جدیدی را اضافه کردند و تغییراتی بنیادی در ساختار آن بوجود آوردند. شاید زمانی که با این حقیقت مواجه می شویم که ایران در دوران مختلف تاریخ پس از اسلام، به واسطه آن که ملیتش را از دست داده بود به طور پی در پی مورد هجوم اقوام مختلف قرار گرفته و شکست خورده است، بسیار غمگین و سرافکنده شویم، اما زمانی که متوجه این نکته می شویم که پس از هر حمله و تخریب، با وجود تسخیر شدن کشور، باز هم ایرانیان توانسته اند کشور را به سوی عمران ببرند و آثار شگفت انگیزی را از خود بر جای بگذارند اندکی از غم دل مان کاسته می شود.
در سده های دهم تا دوازدهم یعنی دو قرنی که صفویان بر ایران حکومت کردند اصفهان همچنان یک مرکز مهم بود و سرانجام شاه عباس صفوی دوباره اصفهان را به عنوان پایتخت ایران برگزید. در طول این مدت، شهرت و اعتبار اصفهان به واسطه گسترش و ایجاد محلات جدید و ساخت ابنیه بسیار زیبا و مستحکم، چند برابر شد. چندین کاخ و ساختمان و گردشگاه زمان حکومت صفویان در اصفهان ساخته شد. البته در مسجد جامع اصفهان نیز تحولات قابل ملاحظه ای پدید آمد. در این دوران در ضلع غربی مسجد جامع اصفهان و نیز در شبستانی که تیموریان ایجاد کردند، به منظوری ایجاد فضایی باز برای برپایی نماز، تغییراتی اعمال گردید. بنایی که در دوران صفویان ایجاد شد دارای پوشش طاق و تویزه و در ورودی آن در راهروی شمالی واقع گردیده بود. در طاق بنای جدید نورگیرهایی به منظور افزایش روشنایی تعبیه شد.
پس از فروپاشی صفویان و آغاز دوران قاجار و تغییر پایتخت از اصفهان به تهران و نیز ورود تحولات صنعتی به ایران، از اعتبار اصفهان کاسته شد. بسیاری از آثار تاریخی متعلق به دوران حکومت صفویان در اصفهان در دوران قاجار متروکه ماندند و برخی از آن ها نیز تخریب شدند. ولی مسجد جامع اصفهان جایگاه و اعتبار خود را همچنان حفظ کرده بود و در آن مراسم مذهبی و بسیاری از تجمعات اقشار مختلف برگزار می شد.به هر حال یک ویژگی معجزه آسا در مورد این مسجد آن است که در هیچ دوره ای از رونق نیفتاده و مردم و حکام در هر دوره ای علاوه بر حفظ، آن را توسعه نیز داده اند. در کل تمامی نسل ها برای حفظ این گوهر گران بها تلاش خود را به کار بسته اند تا آن را به آینده و مردمان عصرهای بعدی تحویل دهند. بسیاری از مساجد جامع در طول تاریخ فراز و فرود بسیاری را تجربه کرده اند تا به عصر آینده برسند ولی مسجد جامع اصفهان، در طول تاریخ، همواره در اوج قرار داشته است و به نوعی تبدیل به موزه معماری ایران شده است. زیرا ویژگی ها تمامی ادوار را در خود جای داده است.
همانطور که تا اینجای یادداشت اشاره شد، این مسجد هزار سال معماری را در خود جای داده و بررسی و شناخت موجب آشنایی و شناخت تعداد بسیار زیادی از سبک های معماری ایران و سایر کشورهای همسایه را به ما می شناساند. اگر بخواهیم یک بنای تاریخی را به عنوان دایره المعارف معماری ایران و برخی از کشورهای همسایه بشناسیم بهتر است به سراغ این مسجد برویم. در ادامه به چند نمونه از ارزش های معماری مسجد جامع اصفهان اشاره می کنیم:
ایرانی شدن این مسجد به طور دقیق در سده پنجم و زمانی اتفاق افتاد که این مسجد از حالت شبستانی به حالت چهار ایوانی درآمد. در ایجاد بسیاری از تحولات مهم معماری ایران، مسجد جامع اصفهان پیشاهنگ تحولات بوده است.
یکی از مهم ترین اصولی که در ساخت معماری منجر به خلق اثری فوق العاده می شود، تزئینات داخلی است. در طراحی فضای داخلی مساجد، مهم ترین بخش، قسمتی است که رو به محراب قرار دارد. با شکوه ترین بخش مسجد جامع اصفهان که بیش از هر قسمت دیگر آن می درخشد و نشان دهنده تحولات تاریخی آن می باشد بخش گنبدخانه است. شبستان این مسجد به خاطر تغییراتی که در سده پنجم هجری قمری بر روی آن اعمال شد از جایی با ستون ها پرتعداد به مکانی یکدست و وسیع تبدیل گردید. با وجود آنکه ساخت گنبد از دوران پیش از اسلام در ایران رواج یافته بود اما گنبدهایی که در دوران اسلامی ساخته شدند، به واسطه اهمیت جایگاه مساجد از ابهت و عظمت بیشتری برخوردارند.
تبدیل فرم چهارگوش به دایره با تکنیک توالی به این صورت که چهار ضلعی تبدیل به هشت و سپس شانزده و … تا بی نهایت و تبدیل شدن به دایره، یکی از ویژگی های خاص معماری اصیل و بومی ایرانیان است که بهترین تجلی آن را می توان در مسجد جامع اصفهان دید. در گنبد تاج الملک که در ضلع شمالی بنا قرار دارد، از هیچ اسکلت باربری استفاده نشده است. پوشش داخلی گنبد مملو از تزئینات گره چینی و نقوش هندسی می باشد. گنبد تاج الملک در این مسجد، گنبدی دو پوسته است. دیوارهای باربر اطراف گنبدها با محاسبات بسیار دقیقی ساخته شده اند و به راحتی می توانند فشار زیادی که وزن بالای گنبد به آن ها تحمیل می کند را تحمل کنند.
با وجود آنکه تزئینات در معماری، همواره امری مهم بوده با این احوال از آن جایی که ترسیم چهره افراد در اسلام حرام اعلام شده و ایجاد تصویر از افراد و شخصیت های مذهبی و غیرمذهبی ممنوعیت داشته است. به همین خاطر هنرمندان سرزمین های اسلامی برای تزئین مساجد به نقوش هندسی و انتزاعی از طبیعت روی آوردند. در مسجد جامع اصفهان نیز برای آراستن سطوح مختلف به همین روش، عمل شده است. در قرن سوم هجری قمری دیوارهای مسجد از جنس خشت خام بودند که ملات سیم گل (کاهگل بسیار نرم) در میان آن ها قرار داشت. البته در ستون های مدور بنا از آجرهای پیش بر قالبی استفاده کرده بودند تا حالت نمای آجری بندکشی شده گچی بوجود بیاید.
در قرن پنجم نقوش هندسی و نیز خطوط بنایی به تزئینات این مسجد افزوده شدند. در دو قرن هفت و هشت هجری قمری تزئینات مکتوب گچبری با استفاده از سبک های مختلف کتابت به این بنا جلوه زیباتری داد. در دوره تیموریان کاشی های رنگی، مقرنس سازی در ایوان شرقی و رسمی بندی به روش های تزئیناتی بنا اضافه و حالت چشم نوازی را ایجاد کردند. به طور کلی باید گفت که در مسجد جامع اصفهان، تمامی روش های تزئینی و زیباسازی بنا به کار گرفته شده است. به این صورت که در هر سده هر روش تزئینی که برای آراستن بنا خلق شده در تزئینات این مسجد نیز ورود کرده و در کمال حسن و جلوه گری با اجرایی بسیار دقیق در آن نمایان گردیده است.
از آن جایی که اصفهان در دوران اسلامی مدت های زیادی به عنوان پایتخت ایران بوده است، بسیاری از جهانگردان و سیاحان و مورخان به این شهر سفر کرده و با زیبایی چشم نواز این مسجد، مواجه گردیده اند و در کتاب های شان از آن یاد کرده و به توصیفش پرداخته اند. تقریبا از سده سوم هجری قمری به بعد، نام و توصیف مسجد جامع اصفهان در سفرنامه ها و کتاب های تاریخی دیده می شود. نوشتارهایی مسجد جامع اصفهان را توصیف کرده اند از جمله متون و اسناد بسیار مهم و ارزشمند به حساب می آیند. حافظ ابونعیم، محمدمهدی اصفهانی، حمزه اصفهانی، ناصرخسرو قبادیانی، ابوعبدالله مقدسی، میرزا حسین خان، ابن رسته، ابن حقول، مافروخی اصفهانی و حاج میرسیدعلی جناب از جمله مورخان ایرانی هستند که به توصیف این مسجد پرداخته اند.
البته تنها مورخان ایرانی نبودند که در نوشتارشان این بنای تاریخی را ارج نهادند بلکه بسیاری از اروپائیان نیز فرصت توصیف و توضیح در خصوص این مسجد را از دست نداده اند. از جمله مورخانی که این مسجد را از نظر گذرانده اند می توان به ژان شاردن، پاسکال کاست، فلاندن، پرفسور پوپ، دونالد ویلر، آندره گدار، اوژن گالدیری، اومبرتو شراتو اشاره کرد. اگر هم بخواهیم از چند نمونه از کتب نوشته شده در این زمینه یاد کنیم می توانیم نام کتاب هایی همچون کتاب گنجینه آثار تاریخی ایران نوشته دکتر هنرفر، مجموعه سه جلدی مسجد جامه اصفهان نوشته اوژن گالدیری، آثار ایران نوشته آندره گدار، معماری اسلامی نوشته دونالد ویلر و … را نام ببریم.
پس از ساخت و شکل گیری این مسجد، روستاها و آبادی های پراکنده سپاهان با هم ترکیب شدند و هسته اولیه شهر اصفهان را تشکیل دادند و از آن پس بود که این شهر، شکل گرفت. پس ساخت مسجد جامع بود که اولین میدان اصلی شهر اصفهان ساخته شد و پس از آن بازارها و مراکز عمومی و مناطق مسکونی در اطراف آن شکل گرفتند و شهر منسجم ساخته شد. از سویی دیگر تحولاتی که در دوران سلجوقی و زمان وزارت خواجه نظام الملک در آن اتفاق افتاد، این مسجد تبدیل به مسجدی منحصر به فرد شد که در هیچ جا نمی شد مسجدی مانند آن را پیدا کرد. از همین رو بسیاری از مساجد اصفهان از جمله مسجد برسیان و نیز مسجد جامع زواره به تقلید از آن ساخته شدند.
بخش زیادی از عناصر باشکوه مسجد جامع اصفهان در دوران سلجوقیان ساخته و به آن اضافه شده است. سبکی که در سده پنجم هجری قمری برای تعمیر و تغییر این مسجد به کار گرفته شد تا پیش از آن در هیچ کدام از مساجد دیگر مورد استفاده قرار نگرفته بود. در حقیقت سایر مساجد بزرگ و مشهور آن زمان از جمله، مسجد جامع قرطبه در اندلس (اسپانیا)، مسجد جامع امویان در دمشق، مسجد جامع سامره و بغداد، مسجد ابن طولون در قاهره و … همگی با استفاده از تکنیک های محلی ساخته شده بودند. اما مسجد اصفهان با گنبدهای وسیع و سبک چهار ایوانی اش توانست شکل و شیوه جدیدی از ساخت مساجد در جهان اسلام را ارائه دهد و آغازگری سبک جدیدی در معماری باشد.
استفاده از این سبک جدید مسجدسازی چهار ایوانی که ایرانیان در دوران سلجوقیان ابداع کردند در زمان ایلخانیان و تیموریان و صفویان نیز ادامه یافت و مسجد جامع اصفهان، تبدیل به الگویی برای ساخت مساجد تبریز و شیراز گردید تا دراین شهرها نیز شاهکارهای معماری در قالب مساجد ساخته شوند. در حقیقت می توانید با بررسی پلن مساجد جامع شهرهای مختلف دنیای اسلام و مقایسه آنها با پلن مسجد چهار ایوانی اصفهان (مسجد جامع) به تاثیری که این مسجد بر سبک ساخت سایر مساجد نهاد، پی ببرید. به جرات می توان گفت که این مسجد، الگوی بسیاری از مساجد دیگر شده و جلال و شکوهش را از این طریق، ماندگارتر کرده است.
یکی از مسائل بسیار مهم در خصوص این مسجد، اصالت آن می باشد. با وجود تاثیرپذیری مسجد از سبک ها و نشانه های معماری ادوار مختلف تاریخی، باز هم می توان این نکته را در خصوص آن دریافت که در هیچ دوره ای این مسجد تخریب نشده و تنها اقداماتی برای مرمت و گسترش آن صورت پذیرفته است. از جمله اقدامات مهمی که در بازسازی این مسجد صورت پذیرفته، ایجاد یک فضای گسترده تر برای نمازگزاران بوده که روز به روز بر جمعیت شان افزوده می شد. اصلاح قبله نیز به تناسب تغییراتی که در این مسجد اعمال می گردید به طور مرتب رخ می داد تا مشکلی برای زیبایی مسجد و زاویه قرار گیری امام جماعت و سایر نمازگزاران پیش نیاید.
با نگاهی دقیق تر به گنبدخانه های بزرگ این مسجد که با نقوش انتزاعی و هندسی تزئین شده اند و نیز ستون های آجری و کاشیکاری ها متنوع و گچبری های زیبای و چشم نواز آن و همچنین حجاری ها و طاق و چشمه های مسجد، به خوبی می توان به اصالت مسجد جامع اصفهان پی برد. زیرا هر کدام از این موارد یاد شده دارای کتیبه هایی هستند که دوران ساختشان و نیز اقدامات مرمتی و بازسازی های مربوط به آن را نشان می دهند. به ندرت پیش می آید که کتیبه ای در مسجد جامع اصفهان بیشتر از یک یا دو جمله به توصیف دوران حکومتی که در آن ساخته شده اشاره نموده باشد.
هر انسانی زمانی که وارد فضای بی آلایش و زیبای مسجد جامع اصفهان می شود به خاطر برخی از شاخصه های معماری آن، به حس آرامش می رسد و دل نگرانی هایش فرو می ریزد. در ادامه این یادداشت به برخی از مولفه های فضای این بنای تاریخی _ مذهبی که در انتقال این احساسات نیکو به انسان موثرند اشاره می کنیم. در ساخت طاق نماهای اطراف میان سرای مسجد جامع، ریتمی به کار رفته که حس حرکت را القاء می نماید و باعث می شود که نگاه بیننده در راستای این ریتم به چرخش دربیاید. ریتمی که منجر به شکل گیری مقرنس های زیبای این مسجد گردیده است. ترکیبی که از ریتم حرکتی طاق نماها و مقرنس ها ایجاد شده حس وحدت وجود و یاد خالق یکتا را زنده می نماید. استفاده از خط و خوشنویسی برای نشان دادن تمایلات مذهبی و نیز نشان دادن تفکرات مردمان و حاکمان و هنرمندان هر دوره به عنوان عضوی جدا نشدنی در بنا دیده می شود.
اساسا کتیبه ها نقشی غیرقابل انکار در شکل گیری فضای معنوی مسجد دارند. هر کدام از عناصر تزئیناتی مساجد علاوه بر زیبایی ظاهری در بردارنده مفاهیم معنوی عمیق و نمادین می باشند. از جمله مفاهیمی که از تزئینات مساجد می توان دریافت کرد اصل دور و چرخش در چینش اسماء الهی به حالت طواف به دور نام الله و تکرار تسبیح وار است که اشاره به حضور پروردگار در محور همه چیز دارد. از سویی دیگر تبیین کننده جریان ازلی وابدی حضور کائنات دارد. یکی از بهترین جاهایی که تمامی این نشانه ها در آن ظهور و بروز پیدا می کنند محراب اولجایتو و گچبری های زیبای آن می باشد. زیرا در نقوش آن می توان تمامی اصول تقارن، محوریت، مساوات، تکرا و تداوم را به خوبی مشاهده کرد و از نگاه به این نقوش، تلاش هنرمند برای نشان دادن وحدت وجود در جهان را تماشا کرد.
کتیبه های قرآنی در مساجد، علاوه بر آنکه مفاهیم مذهبی را انتقال می دادند بازتاب دهنده شرایط سیاسی و اجتماعی زمان ساخته و پرداخته شدنشان نیز می باشند. مسجد جامع اصفهان بنا به دلایل تاریخی و سیاسی بیشترین تعداد کتیبه را در خود جای داده است. اکثر کتیبه های این مسجد در دوره قاجار نوشته شده اند. پس از آن از دوره های به ترتیب آل مظفر، ایلخانی و سلجوقی بیشترین کتیبه های برجای مانده است. البته اکثر کتیبه های قرآن محراب ها و مداخل مسجد متعلق به دوران صفویه می باشند. در این کتیبه ها به وضوح می توان تاثیر آشفتگی های سیاسی و اجتماعی را مشاهده نمود. زیرا مضامینی برای آن کتیبه ها انتخاب شده که اشاره به وقایعی خاص در قرآن دارند. زمانی هم که آرامش سیاسی و اجتماعی بر اوضاع کشور حاکم شده مضامین انتخابی به سمت توحید و نبوت رفته است. مضمون اکثر آیات مجراب ها اشاره به وقایع جامعه مسلمانان دارد. سه مفهوم پررنگ در میان کتیبه های محراب های مسجد، ماجرای تغییر قبله مسلمانان، مبعوث شدن پیامبر و قضیه رهبری است.
کتیبه های مسجد جامع اصفهان با تکنیک های گچبری، کاشیکاری، حجاری و چوب بری با نقوش هندسی و گیاهان به صورت انتزاعی تزئین شده اند. خطوط به کار گرفته شده در این کتیبه ها عموما خط ثلث، بنایی ساده، نسخ، نستعلیق و کوفی می باشد. کتیبه ها یا شامل آیات قرآن می شوند و یا احادیث را در بر می گیرند. البته تعداد محدودی از کتیبه ها نیز به معرفی هنرمند، مشخص کردن سال ساخت و نیز بانیان کار می پردازند. با توجه به اینکه اصفهان پس از اسلام همواره بستر جنگ ها و ناآرامی های بسیار زیادی بوده است و نزاع های مذهبی شدیدی در آن شهر رخ داده، هنرمندان کتیبه نویس با انتخاب هوشمندانه آیات قرآن به این وقایع اشاره داشته اند. اصفهان تا پیش از دوران صفویان، یکی از مهم ترین مراکز اهل سنت جهان اسلام به شمار می آمده اما در دوران صفویه تبدیل به یک مرکز مهم شیعه می شود.
مثلا نوشتن آیه 14 سوره بقره در زمانی نگارش شده است که اختلاف بین حکومت سلجوقی و علمای مذهبی اصفهان بالا گرفته بود و علمای اصفهان موجب حریق مسجد جامع شدهد. در ددوره ایلخانیان نیز که هنوز شیعه به عنوان مذهب رسمی ایران انتخاب نشده بود، بانیان محراب اولجایتو متن حدیث و آیه ای را انتخاب کرده بودند که به طور غیرمستقیم به تبلیغ شیعه در آن پرداخته شده بود. منازعاتی که در دوره آل مظفر رخ داد نیز باعث شد تا کتیبه محراب مدرسه مظفری، آیه ای با مضمون جهاد در راه خدا داشته باشد. پس از رسمی شدن مذهب شیعه و ثبات یافتن کشور، در دوران قاجار و صفویه، آیاتی انتخاب شد که به ستایش رسول اکرم پرداخته بودند و البته احادیثی کتابت گردید که به جایگاه امام علی (ع) اشاره داشتند.
در گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان، کتیبه هایی به خط کوفی ساده وجود دارد که با آجر و به صورت برجسته تراشیده شده اند و در برگیرنده آیه 54 سوره اعراف هستند. در زوایای داخلی نیز به همان سبک در گوشه جنوب غربی آیاتی از سوره اسراء نوشته شده است. در ابتدای این کتیبه ها عبارت “بسم الله الرحمن الرحیم” وجود دارد. در، ورودی جنوبی گنبد باز هم به خط کوفی ساده و با استفاده از آجر برجسته در زیر هلال بزرگ، کتیبه هایی وجود دارد که روی آن ها آیاتی از سوره آل عمران نوشته شده است. بر سردر قدیمی مسجد جامع اصفهان در ضلع شمال شرقی نیز کتیبه ای به خط کوفی وجود دارد که در آن ماجرای آتش سوزی مسجد و نیز بازسازی آن شرح داده شده است. در این کتیبه آیه 141 سوره بقره به خط کوفی ساده نیز نوشته شده است.
در دوران صفویه و زمان سلطنت شاه طهماسب کتیبه ای قرآنی در داخل گنبد نظام الملک به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شد. این کتیبه ها دربرگیرنده آیات 142 تا 144 سوره بقره هستند. در همان زمان نیز در با خط بنایی ساده بر زمینه گچ در یک لوح مورب وجود دارد که در آن سوره اخلاص نوشته شده است. سوره اشرح و آیه اول تا پنجم سوره دهر نیز با خط بنایی ساده در دو لوح شرقی و غربی نوشته شده است. در ضلع غربی گنبد نظام الملک و چهلستون سلجوقی و نیز روی دیوار یکی از مداخل باز یک لوح سنگی پیوسته نصب شده که مستطیلی شکل است و بر روی آن آیه 137 سوره بقره حکاکی شده و در حاشیه آن، کتیبه ای گچی وجود دارد که با خط ثلث آیه 238 سوره بقره بر روی آن نوشته شده است.
در دوران سامانیان فرقه ای به نام اسماعیلیه شکل گرفت که اسماعیل فرزند امام جعفر صادق را امام می دانستند. آن ها در اطراف اصفهان سکونت داشتند ولی به خاطر عقاید و رفتارشان از طرف حکومت، تخت فشار قرار داشتند. حاکمان سلجوقی یکی از بزرگترین پیشوایان آن ها یعنی عبدالملک بن عطاش را به طرز فجیعی به قتل رساندند و تعداد زیادی دیگر از پیروانشان را آتش زدندو اسماعیلیان نیز در پاسخ به چنین اتفاقاتی در ماه ربیع الاول سال 515 هجری قمری آتش سوزی بزرگی را به راه انداختند و در آن مسجد جامع اصفهان و کتابخانه اش سوختند. آموزشگاه ها، مخازن و نیز صومعه ها نیز از بین رفتند. اما طولی نکشید که مسجد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و چندین ایوان شبستان و چهلستون به سبک معماری رازی در جاهایی که مورد حریق قرار گرفته بودند، ساخته شد.
مسجد جامع اصفهان یکی از قدیمی ترین ابنیه ای است که به عنوان بنایی ملی و تاریخی در میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. این مسجد در تاریخ 15 دی 1310 با شماره 95 ثبت گردید. البته با توجه به ارزش و قدمت تاریخی و هنری آن این بنا با تلاش مسئولان از چشم یونسکو نیز پنهان نماند و پرونده اش در سال 1389 مورد بررسی قرار گرفت و در سال 1390 به ثبت رسید. به منظور ثبت جهانی این اثر موزه ای برای آثار کشف شده در آن ساخته شد و تابلوهای راهنمای دو زبانه در آن نصب گردید و برای نمایش فیلم و عکس نیز، دستگاه ها و امکانات لازم تدارک دیده شد. از جمله دیگر امکانات اضافه شده یک پایگاه برای آشنایی بیشتر با مسجد و نیز ساخت ماکتی با کیفیت از این بنا می باشد.
اصفهان یکی از زیباترین شهرهای ایران است که در هر قدم آن جاذبه ای دیدنی را می توان مشاهده کرد. از آن جایی که مسجد جامع اصفهان در مرکز شهر واقع شده، در کنار آن تعداد زیادی بنا و اثر تاریخی زیبا و جاذبه گردشگری وجود دارد که قطعا نمی توان از تماشای آن ها صرف نظر کرد. مطمئنا کسی که به دیدن این بنای تاریخی علاقمند است به سایر آثاری که در این شهر وجود دارند نیزعلاقه نشان خواهد داد. معرفی تک تک جاذبه های دیدنی اصفهان با توجه به وسعت و قدمت این شهر، کاری دشوار است که در حوصله این مقاله نمی گنجد. در ادامه یادداشت به معرفی چند بنای تاریخی در این شهر که در اطراف مسجد جامع اصفهان واقع شده اند می پردازیم.
میدان عتیق یا میدان کهنه یا سبزه میدان اصفهان: این میدان که امروزه آن را با نام میدان امام علی می شناسند در مرکز شهر اصفهان واقع شده و چهار فضای اصلی دارد که یکی از آن ها مسجد جامع اصفهان می باشد.
بازار اصفهان: این بازار در چند قدمی این مسجد واقع شده و بسیار زیبا و دلرباست و خرید از آن با توجه به آثار زیبا، هنری و بعضا قدیمی که در آن به فروش می رسد بسیار دلچسب و شیرین است. بسیاری از آثار صنایع دستی مشهور اصفهان را از این بازار می توان تهیه کرد.
مسجد هارونیه: این مسجد در مجاورت مقبره هارون ولایت قرار دارد و به خاطر سبک معماری و تزئیناتی که در آن به کار رفته بسیار مشهور می باشد.
خانه ملاباشی اصفهان: این خانه تاریخی دربردارنده آثار سه دوره از تاریخ ایران است و در دوران قاجار محل رفع نزاع و فعالیت های فرهنگی و مذهبی بوده است. این ملک اکنون متعلق به دکتر معتمدی می باشد. معماری و آثار موجود در خانه ملاباشی دارای زیبایی خیره کننده ای می باشند.
همه روزه و حتی در ایام تعطیل سال می توان از این بنای تاریخی زیبا و چشم نواز بازدید به عمل آورد. ساعات بازدید از مسجد جامع اصفهان از 9 تا 12 و 14 تا می باشد. قیمت بلیت ورودی برای بازدید از این مسجد برای گردشگران ایرانی 5 هزار تومان و برای گردشگران خارجی 50 هزار تومان است که با توجه به زیبایی و وسعت مسجد، هزینه ای بسیار ناچیز به حساب می آید.
این مسجد در خیابان مجلسی واقع است و برای رسیدن به آن سه مسیر دسترسی وجود دارد. در مسیر اول باید از خیابان کمال به سمت خیابان کمرزین بروید و پس از ورود به خیابان کمرزین، مقادیری پیاده روی کنید تا به ورودی مسجد جامع اصفهان برسید. دسترسی مسیر دوم از طریق خیابان مجلسی است که در آن مسیر پس از خیابان مجلسی باید وارد خیابان ابن سینا شد و سپس با 10 دقیقه پیاده روی به مسجد رسید. مسیر شماره سه از طریق خیابان عبدالرزاق می باشد. این خیابان در امتداد خیابان مجلسی است و باید از طریق آن به پارکینگ سبزه میدان رفت و سپس وارد بازار شد. مسجد جامع اصفهان در انتهای بازار قرار دارد.
آدرس مسجد جامع اصفهان: ایران، استان اصفهان، خیابان مجلسی، انتهای بازار
شهر زیبای اصفهان از جمله مقاصد گردشگری است که سفر در آن نیاز به چندین روز وقت دارد تا بتوان از تمامی آثار و جاذبه های دیدنی آن بازدید به عمل آورد. اکثر مسافران این شهر نیز چنین دیدگاهی دارند و به همین خاطر اقامتشان بیش از یک روز در این شهر به طول خواهد انجامید. برای اکثر مسافران لازم است تا در طول مدت اقامتشان در اصفهان، جایی امن و راحت را از موسسه ای معتبر اجاره نمایند تا این سفر، شیرین تر و با اطمینان خاطر بیشتری سپری شود. اگر شما نیز به دنبال اجاره سوئیت در اصفهان هستید می توانید از طریق سایت لوکس ویلا، در شرایطی کاملا قانونی و معتبر این کار را انجام دهید. سفر خوشی را برای شما آرزومندیم.
