شهر سوخته

شهر سوخته یکی از قدیمی ترین استقرارگاه های متمدن در تاریخ بشر است و در جنوب شرق ایران و در استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی شهر زابل قرار دارد. این محوطه باستانی در واقع یکی از استقرارگاه هایی است که نشان دهنده سرآغاز تمدن بشری می باشد و برای پی بردن به هویت تاریخی انسان باید به آن مراجعه کرد. در این منطقه کشفیات و اختراعاتی صورت گرفته که با توجه به قدمت 5 هزار ساله اش، موجبات شگفتی جهانیان شده است.

شهر سوخته کجاست و مسیر دسترسی به آن

شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. نزدیکترین شهر به این محوطه باستانی، زابل است که در فاصله 50 کیلومتری آن واقع شده است. این محوطه باستانی بر روی تپه هایی که ارتفاعشان بین 12 تا 18 متر است واقع شده و فاصله اندکی با دو رود هامون و هیرمند دارد. از فرودگاه زابل تا شهرسوخته مسافتی در حدود 60 کیلومتر وجود دارد و با 50 دقیقه رانندگی کردن می شود به آنجا رسید. اگر بخواهید از سمت تهران به سوی این شهر کهن بروید، باید مسافتی در حدود 1500 کیلومتر را طی کنید.

برای پیمودن این فاصله، در ابتدا باید به سوی شاهرود بروید و مسیر خود را تا سبزوار ادامه دهید، از آنجا به سوی جنوب حرکت کنید. شهرهای بیرجند، گناباد در مسیرتان قرار دارند. در نهبندان به سمت چپ بپیچید. از نهبندان تا شهرسوخته مسافتی در حدود 220 کیلومتر راه وجود دارد. البته مسیر دیگری هم وجود دارد. شما می توانید ابتدا وارد جاده قم شوید و از آنجا به سمت یزد بروید و با عبور از شهرهای کاشان و یزد به کرمان برسید. از کرمان نیز به سوی نهبندان بروید و تا زابل مسیرتان را ادامه بدهید. پس از آن به سوی سایت باستانی حرکت نمایید. این مسیر نسبت به مسیر قبلی اندکی طولانی تر است اما بسیاری از افراد که قصد دارند گشتی هم در شهرهای زیبا و تاریخی یزد و کاشان و کرمان بزنند این مسیر را ترجیح می دهند.

 آدرس شهر سوخته: استان سیستان و بلوچستان، جاده زابل به زاهدان، کیلومتر پنجاه، سمت چپ

معرفی شهر سوخته

در یکی از استقرارگاه های اطراف زابل، یکی از قدیمی ترین تمدن هایی وجود دارد که در تاریخ بشر، رخ داده است. این تمدن درخشان، متعلق به 5 هزار سال پیش می باشد و شهر سوخته نام دارد. این محوطه باستانی پر از اسرار شگفت انگیزی است که باستان شناسان تاکنون تنها بخش کوچکی از آن را کشف کرده اند. مردمان این شهر کهن، در چهار دوره مختلف در این منطقه مشغول زندگی بوده اند. بر طبق کاوش هایی که تاکنون انجام پذیرفته این شهر توسط مهاجرانی که از نقاط مختلف جهان به این منطقه آمده بودند بنا شده است.

ولی با این وجود از آن ها کتیبه و سنگ نبشته ای تا کنون به دست نیامده تا مشخص شود نام واقعی و اصلی شهر سوخته در آن زمان چه بوده است. شهر سوخته در اجلاس سی و هشتم یونسکو در تاریخ یکم تیر ماه سال 1393 به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. تمدن شهر سوخته از جمله آثار باستانی عصر برنز می باشد و همزمان با تمدن های جیرفت و شهداد ایجاد گردیده است. این محوطه نخستین بار توسط یکی از ماموران انتظامی بریتانیا در اواخر دوره قاجار مورد توجه قرار گرفت.

کلنل بیت پس از بازدید از استان سیستان و بلوچستان با دیدن بقایای این شهر تصور کرد که آنچه برجای مانده خاکستری از یک تمدن است که بر اثر آتش سوزی از بین رفته است. هر چند که با انجام کاوش های بیشتر در این منطقه مشخص شد که آتش سوزی در شهر سوخته رخ نداده است. شهر سوخته از نظم سیستم شهرداری بسیار پیشرفته ای نسبت به زمانه اش برخوردار بوده است. حتی دارای یک سیستم آبرسانی و تخلیه فاضلاب منظم نیز بوده است.

این شهر با وجود داشتن روابط تجاری، فرهنگی و اقتصادی گسترده با تمدن های اطرافش، از استقلال کامل برخوردار بوده و تحت حکومت و فرماندهی هیچ نقطه دیگری نبوده است. این تمدن شگفت انگیز که به واسطه عدم جنگ طلبی و مادر محوری و قدرتمند بودن زنان در آن، اعتباری ویژه نزد علاقمندان به تاریخ در سراسر جهان دارد، هنوز اسرار بسیاری در دلش نهفته است که روزی افشا خواهند شد. متاسفانه خط و زبان مردمان این منطقه هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد.

در سال های 1388 تا 1393، تحقیقات مفصلی بر روی ژنتیک مردمان این سرزمین انجام پذیرفت که تاکنون، نتایج آن به صورت رسمی اعلام نشده است. این منطقه باستانی خاص و کهن با آنکه سال هاست از سوی جهانیان مورد توجه قرار گرفته است اما هنوز از امکانات رفاهی و گردشگری مکفی برخوردار نیست. اگر توجهات به صورت ویژه تر و جدی تری در خصوص آن صورت می پذیرفت چه بسا امروزه تبدیل به یک پایگاه گردشگری بسیار پرطرفدار می شد و درآمد مردمان آن ناحیه بسیار بیشتر می گردید. فراموش نکنیم این تمدن کهن، یکی از جاهای دیدنی ایران است و نباید فرصت گردش در آن را از دست داد.

تاریخچه کشف و داستان شهر سوخته

بر خلاف آنچه بین عموم باستان شناسان جهان رایج است، جلگ بین اانهرین نخستین مهد تمدن بشر نبوده است. بلکه در فلات ایران یافته های باستانی وجود دارد که ثابت می کند تمدن های قدیمی تری نیز وجود داشته اند. همانطور که از اسم این شهر پیداست گذشت زمان، باعث به فراموشی سپردن آن شده و سپس حوادث طبیعی خصوصا بادهای شدید موسمی در منطقه سیستان و بلوچستان موجب شده تا قشر عظیمی از شن شور کویر بر روی آثار باقیمانده از این تمدن، لایه ضخیمی به وجود بیاید.

در حدود چهل سال پیش، زمانی که باستان شناسی انگلیسی به نام اورول استین تصمیم گرفت در مورد پیشینه این شهر، تحقیقاتش را انجام دهد، در ابتدا با یک تپه مرتفع مواجه شد که در وسط کویر واقع بود. او پس از این که مدتی از کند و کاوش گذشت تصور کرد که به زمینی بکر رسیده است. او از اینکه نمونه هایی از آثار سفالی بسیار کهن در این منطقه یافت شده اظهار تعجب کرد که چرا این منطقه را رها کرده اند. چندین سال پیش، یک موسسه فرهنگی ایتالیایی به مدیریت پروفسور توچی تصمیم گرفت به انجام تحقیقات باستان شناسی در این منطقه بپردازد.

با توجه به این که باستان شناسان ایتالیایی پیش از این در شهرهای پمپئی و فروم تحقیقات باستان شناسی گسترده ای انجام داده بودند، برای انجام عملیات کاوش در شهر سوخته نیز همان روش ها را به کار بردند. شهر پمپی که بر اثر انجار آتش فشانی در وزوو از بین رفته و در زیر لایه ضخیمی از خاکستر دفن شده بود، اسرارش را به مرور افشا کرد. بر روی شهر سوخته نیز پوسته ای به ضخامت20 سانتیمتر ایجاد شده بود. این پوشش موجبات آن را فراهم آورده بود که بقایای این شهر کهن و فراموش شده، به مدت 4000 هزار سال تمام دست نخورده باقی بمانند. ارتفاع و بلندی ویرانه های بر جای مانده از این شهر اسرار آمیز به حدود هفت متر از کف جلگ می رسد.

رود هیرمند همانطوری که در شهداد اتفاق افتاده بود مسیر خود را عوض کرد و ساکنان این ناحیه ناچار شدند تا محل زندگی خود را ترک کنند و بقایای تمدن و شهرشان را به دست باد و شن و نمک های بیابان بسپارند. همین امر موجب شد تا انسان هایی که پنج هزار سال بعد از آن ها به دنیا آمدند بتوانند آنچه را آن ها به یادگار گذاشته اند را کشف کنند. همانطور که تمدن پیشرفته مصر باستان قرن ها در زیر خاک دست نخورده پنهان ماند تا در یک قرن پیش توسط باستان شناسان ، پرده از اسرارشان برداشته شود. پس از اینکه کاوش ها در این مکان آغاز شد در حدود چند میلیون قطعه سفال شکسته از دل خاک به دست آمد.

در کاوش های اولیه حدود 2 میلیون شیء مورد بررسی و انجام آزمایش های مختلف قرار گرفتند و برای حفاظت از آن ها اقدامات لازم به عمل آمد. در میان آثار به دست آمده، استخوان های ریزی به دست آمد که باید در خصوص اینکه به چه حیوان یا پرنده ای تعلق دارند تحقیقاتی صورت می پذیرفت. از سوی دیگر باید مشخص می شد که این حیوانات و یا پرندگان کارشان در اطاق های شهر سوخته چه بوده است. به منظور انجام کاوش های بیشتر، چند متخصص باستان شناس ایتالیایی دیگر به تیم تحقیقاتی پیوستند و از طریق میکروسکوپ و رادیو کاربون، مشغول مطالعه زندگی مردمانی شدند که بیش از پنج هزار سال پیش در این گوشه از ایران زندگی می کردند.

پس از مدتی دانشمندان ژاپنی نیز به انجام تحقیقات در شهر سوخته علاقه نشان دادند و زمین شناسان و متخصصانشان در زمینه علم فیزیک اتمی را به این ناحیه فرستادند تا با باستان شناسان ایتالیایی همکاری نمایند. آن ها آثار به دست آمده از شهر سوخته را از طریق روش های پالئومگنتیک و اورانیوم 238 مورد بررسی قرار دادند. با توجه به نتایج تحقیقات انجام گرفته مشخص شد که شهر سوخته در به مدت هزار سال محل سکونت بوده است.

این مردمان در عرض هزار سال موفق شده اند شهری بزرگ و آباد را بسازند که حکومتی مستقل داشت و مردم آن با انواع صنایع دستی آشنا بودند و مذهب خاص خود را داشتند. آن ها روابط تجاری گسترده ای با مناطق اطراف خود داشته اند. نکته قابل توجه از نظر روشن شدن تاریخ سرزمین ایران این است که آثار مکشوف شهر سوخته نشان می دهد که مردم این ناحیه در اوایل استقرارشان روابطی بسیار نزدیک با مردمان ترکمنستان داشته اند و در اواخر دوران حیات این محوطه باستانی، با مردمان ساکن در دره پنجاب رابطه بسیار نزدیک پیدا می کنند.

یکی از احتمالات در خصوص شرایط زیستی مردمان این تمدن باستانی آن است که آن ها در اوایل استقرارشان از سوی نواحی شمالی به طرف دهانه رود هیرمند روانه شده اند. زیرا در آن زمان در اطراف رود هیرمند شرایط بسیار مناسبی برای زندگی وجود داشت. ولی زمانی که مسیر رود هیرمند تغییر کرد مردمان این محوطه ناچار شدند به سمت دره پنجاب مهاجرت کنند و در آنجا امپراطوری های بزرگ هاراپا و موهنجودارو را تشکیل دادند. البته این نظریه به طور قطع اثبات نشده و هنوز در مرحله حدس و گمان است. ناگفته نماند که تمدن شهداد نیز در حدود هزاره سوم پیش از میلاد به خاطر تغییر مسیر رودخانه از میان رفت.

روابط تجاری و فرهنگی شهر سوخته

دانشمندان ایتالیایی در راستای انجام دادن ادامه تحقیقاتشان از دانشمندان شوروی سابق کمک خواستند که در آن زمان در محدوده ترکمنستان مشغول انجام کاوش های باستان شناسی بودند. بر طبق نتایج به دست آمده از این تحقیقات، رابطه تجاری و فرهنگی مردمان ترکمنستان و شهر سوخته در پنج هزار سال پیش تایید شد. یک نکته جالب در خصوص پیشرفت های تمدنی این محوطه باستانی آن است که آن ها از طریق راه های دریایی با مردمانی که در بین دو رود دجله و فرات زندگی می کردند و نیز ساکنان اطراف خلیج فارس، روابط تجاری داشته اند. آن ها حتی واسطه ای بودند تا مردمان بین النهرین و مصر به لاژوردهای افغانستان دست پیدا کنند.

با این وجود این مردمان شهر سوخته، دارای سبک زندگی و فرهنگ کاملا متفاوت و متمایزی از سایر مناطق داشتند. از سوی دیگر هیچ نشانه ای از وابستگی نیز بین تمدن سیستان و بلوچستان با  بین النهرین و … وجود ندارد. اشیاء بسیاری از این تمدن به دست آمده که بسیار ریز هستند و اندازه هایشان از 2 میلیمتر در 2 میلیمتر بیشتر نمی شده است. از یک باستان شناس دیگر با نام پالئو بوتانیست برای انجام تحقیقات کمک گرفته شد. وی آزمایش های میکروسکوپی انجام داد که بر طبق آن ها ثابت شد که بیشترین غذای مردمان شهر سوخته ماهی، پرندگان و خرچنگ بوده است.

ساختار اجتماعی و اقتصادی جامعه

پایه های اقتصادی قدرت سیاسی در این محوطه باستانی غالبا مبتنی بر تولید و صادرات محصولات سنگی، سفالی، فلزی و پارچه ای بوده است. مواد خام مورد استفاده در کارگاه های تولیدی شهرسوخته حجم بسیار بالایی داشته اند و از طرفی انبار نگهداری و ذخیره تولید مازاد مواد کشاورزی یافت نشده است. ارتباطات تجاری گسترده مردمان این شهر کهن، یک کانون ارتباطی قوی بین دره رود سند با میان رودان و شوش ساخته بود.

غذای مردمان شهر سوخته

البته استخوان هایی از حیواناتی نظیر بز، آهو و گوسفند نیز به دست آمده که ثابت می کند از جمله منابع تغذیه این مردمان بوده اند. بیشترین پرندگانی که توسط اهالی سیستان در دوران باستان شکار می شدند مرغ های آبی، قرقاول، غاز بوده اند. آن ها با استفاده از پیکان های سنگی پرندگان را شکار می کردند. هزاران پیکان سنگی از این ناحیه به دست آمده است. در این محوطه باستانی، دانشمندان موفق شدند آثاری را بیابند که ثابت می کند دانه های گندم و جو، شاهدانه، خربزه و حتی انگور در این ناحیه به کشت می رسیده است. بسیاری از پرندگانی که بقایایشان در شهر سوخته کشف شده اکنون دیگر در این منطقه زندگی نمی کنند.

جنس اشیاء به دست آمده از شهر سوخته

بسیاری دیگر از اشیاء به دست آمده از این ناحیه که جزء جاهای دیدنی جنوب ایران به شمار می رود، از جنس سنگ فیروزه و لاژورد هستند، این نشان می دهد که آن مردمان قدرت تراش و صیقل دادن روی سنگ و ایجاد ظریف کاری را داشته اند. در نواحی جنوبی و غربی این شهر، مردگان به خاک سپرده شده اند. احتمالا حدود 21000 قبر در این منطقه وجود داشته است. با استفاده از تحقیقات دانشمندان، حقایق زیادی در خصوص این قبرها و مردگان درونشان آشکار شد. آن ها تلاش کردند تا سن مردگان و نیز جنسیت شان به همراه گروه خونیشان را تشخیص دهند.

طی انجام این کاوش ها مشخص شد که یک بیماری واگیردار در یک دوره زمانی شیوع پیدا کرده و تعداد زیادی از کودکان و نوجوانان را به کام مرگ کشانده است. یکی از کشفیات جالب در این مکان، یافتن استخوان های یک جنین در شکم مادری باردار بوده است که هر دو با هم، پیش از تولد کودک فوت کرده اند. در یک قبرستان، 55 درصد اسکلت های به دست آمده متعلق به کودکان کمتر از 9 سال بوده است.

طبق تحقیقات به انجام رسیده مردمان شهر سوخته، جزء اقوام شکارچی به حساب نمی آمدند و به کارهایی مانند کوزه گری، حصیربافی، سنگ تراشی، ساخت جواهرآلات و زینت آلات از جنس سنگ های لاژورد و فیروزه اشتغال داشته اند. این در حالی است که در همین زمان در بسیاری از کشورهای جهان، اکثر مردم هنوز از دوره انسان شکارچی عبور نکرده و به مرحله تمدن نرسیده بودند. همین دلایل باعث ارزشمندترین شدن تمدن اسرارآمیز و منحصر به فرد شهر سوخته می شود.

پیش از آنکه رود هیرمند در میان شنزارهای استان سیستان و بلوچستان ناپدید شود در جلگه های مجاور آن وضعیتی شبیه به وضیت رود نیل ایجاد شده بود. یعنی در مواقعی خاص آب های زیرزمینی بالا می آمدند و خاک را حاصلخیز می کردند. بخشی دیگر از آب های بالا آمده نیز توسط مردم برای نوشیدن، ذخیره می گردید. خاک حاصلخیز و آب فراوان باعث شده بود تا مردمان این ناحیه بتوانند به خوبی کشاورزی کنند و در مسیر تمدن و شهرنشینی به پیشرفت هایی فراتر از زمانه خودشان برسند.

زنان شهر سوخته

بر اساس تحقیقات باستان شناسی صورت گرفته در دوران باستان، پیش از تبدیل شدن الهه باروری ایشتار به الهه جنگ، جوامع انسانی به صورت مادرسالاری و زن محور اداره می شدند. شهر سوخته نیز که به طور مداوم مورد کاوش های باستان شناسی دراز مدت قرار گرفته بستر بسیار مناسبی برای بررسی جایگاه اجتماعی زنان در دوران باستان به شمار می رود. یکی از نشانه های جایگاه برجسته اجتماعی، مهر است که بر اساس آن منصب حکومتی و یا تجاری مشخص می شود. مهرهای به دست آمده از شهر سوخته به طور کامل به زنان تعلق دارد. حتی با توجه به بررسی گورهای باقیمانده، مشخص شده که تعداد زیادی از اجساد نهفته در گورهای این منطقه متعلق به زنانی با ثروت بالا بوده اند.

از سوی دیگر اشیاء فراوان به دست آمده آشکار می کند که در دوره دوم زندگی در این منطقه قدرت بازرگانی به اوج رسیده و زنان شهر سوخته به طور میانگین، نسبت به مردان از دوره دوم تا پایان دوره چهارم ثروت بیشتری داشته اند. در این محطوه باستانی لوازم آرایشی و اشیاء زینتی فراوانی کشف شده است، اما ابزار جنگی چندانی به دست نیامده است. به طور کلی می توان گفت که بخش مهمی از تاریخ 1300 ساله به صورت مادرمحوری گذشته است و زنان سهم چشمگیری در شکل گیری تمدن و اقتصاد این منطقه داشته اند.

منظور از جوامع مادر محور، جوامعی می باشد که در آن زنان بیش از مردان موفق به کسب رهبری سیاسی، برتری اجتماعی و اقتصادی و نیز کنترل مالکیت رسیده باشند. بر خلاف اینکه در باور عامه مادر محوری دقیقا نقطه مقابل پدرسالاری است، بعضی از جامعه شناسان مشهور جهان چنین تصوری ندارند و جوامع مادرمحور را دارای برابری جنسیتی می دانسته اند. در جوامع پدرسالار، زنان به مرور بسیاری از حق و حقوشان را از دست دادند و به حاشیه رانده شدند. اما در دوران زن محور، هیچ گاه زنان مانع مالکیت مردان نمی شدند و از فعالیت های تجاری و اجتماعیشان ممانعت به عمل نمی آوردند.

ساکنان این اجتماع باستانی الهه های مونث (ایزد بانوان) را می پرستیدند. آن ها این الهه ها را مظهر باروری، زایایی، حیات و برکت می دانستند. اما به مرور زمان بیابان گردان پدر سالار بر یکجانشینان آرامش وصلح طلب، یورش آوردند و سرزمین ها و پیشرفت های تمدنی آنان را تصاحب کردند و خدایان و باورهای دینیشان را به آنان تحمیل کردند و به این شیوه، ساختار اجتماعی آنان را تغییر دادند.

موقعیت جغرافیایی شهر سوخته

شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان و در فاصله 56 کیلومتری جنوب زابل واقع شده است. بقایای این تمدن کهن باستانی از جمله نخستین محوطه های شهری هستند که در جنوب شرق فلات ایران در اطراف دلتای رود هیرمند و بر روی تراس رمرود قرار دارند. مساحت قسمت کشف شده این محوطه باستانی حدود 150 هکتار می باشد. این منطقه کهن در جاده زابل به زاهدان واقع شده است. بقایای این تمدن کهن بر روی چندین تپه واقع شده که ارتفاع آن ها بین 12 تا 18 متر می باشد.

تپه های شهر سوخته

چهار منطقه تپه ای در شهرسوخته وجود دارد که ارتفاعشان با هم متفاوت است. ارتفاع متوسط آن ها از سطح زمین های اطراف 12 متر و بیشترین ارتفاع در حدود 18 متر می باشد. وسعت تپه های منطقه مرکزی این شهر باستانی 20 هکتار می باشد. تگه های منطقه مسکونی در ناحیه شرقی دارای 16 هکتار وسعت هستند. منطقه صنعتی شهرسوخته که در بخش شمال شرقی واقع شده هنوز مساخت دقیقش مشخص نیست. وسعت تپه های گورستان نیز که در ناحیه جنوب غربی واقع شده اند، بین 20 تا 25 هکتار می باشد.

جمعیت شهر سوخته

نتایج مطالعاتی که تاکنون بر روی ساختار جمعیتی شهرسوخته انجام پذیرفته است، نشان می دهد که در هر هکتار از آن، جمعیتی در حدود پنجاه تا سیصد نفر زندگی می کرده اند. یک باستان شناس با نام ماریستو توزی، اعدادی متفاوت را در نظر گرفته بود و بر همین اساس می توان گفت که در دوره اول که شهر پانزده و نیم هکتار مساحت داشته سه هزار نفر جمعیت تخمین زده می شود.

در دوره دوم که شهر مساحتی چهل هکتاری داشته هشت هزار نفر و در دوره سوم شانزده هزار نفر و در آخرین دوره جمعیت شهر سوخته هزار نفر بوده است. البته فرضیات دیگری نیز وجود دارد که بر طبق آن ها باید گفت که این محوطه باستانی در دوره دوم که زمان اوج شکوفایی اش بوده است بین چهار هزار و دویست تا 5هزار نفر جمعیت داشته است. این برآورد از سوی جامعه انسان شناسی مورد تایید قرار گرفته است.

عجایب حیرت آور تمدن شهر سوخته

با وجود آنکه یافته های حاصل از کاوش های باستان شناسی در شهر سوخته هنوز اسرار تمدن باستانی را به طور کامل برملا نکرده است، اما آثاری از آن به دست آمده که به لحاظ کیفیت و تمدن چشم همه باستان شناسان را به خود خیره ساخته است. اینکه در یک شهری باستانی متعلق به 5300 سال پیش، ابزاری کشف شود که نشانگر انجام عمل جراحی چشم در آن منطقه بوده است، حیرت هر انسانی را برانگیخته می کند. یکی دیگر از کشفیات شگفت انگیز این منطقه یافتن وسیله ای مشابه تخته نرد است. کوره های ذوب فلزات، سنجاق  و شانه سر، دکمه لباس، تبر، کوره های پخت سفال، کفش، کمربند و … از جمله اشیائی است که از این شهر باستانی به دست آمده است.

از سوی دیگر سیستم آب و فاضلاب آن در آن برحه خاص زمانی در تمام جهان بی نظیر است. اما از تمام این ها که بگذریم اینکه مردمانی در گوشه ای از جهان، به مدت هزار و سیصد سال بدون هیچ جنگ خونریزی در کنار سایر تمدن های اطرافشان به زندگی پرداخته اند بسیار جالب و درخور ستایش است. نکته جالب تر آن است که مردمان این شهر نه تنها به دنبال جنگ نبودند بلکه روابط تجاری گسترده ای با سایر سرزمین های متمدن اطراف برقرار ساخته اند. در ادامه به معرفی چند نمونه از این موارد می پردازیم.

خط کش پنج هزار ساله

یکی دیگر از ابزاری که در این محوطه باستانی کشف شد و حیرت باستان شناسان سراسر جهان را برانگیخت یک خط کش بود. با توجه به اینکه مردمان این دیار باستانی در عصر مفرغ و برنز زندگی می کردند، کشف ابزاری که نشانگر انجام محاسبات ریاضی در آن منطقه باشد بسیار شگفت آور است. این نشان می دهد که آن ها توانسته اند برای اندازه گیری دقیق، واحدی بسازند و آن را تقسیم بندی نمایند. اختراعی که تا قرن ها و هزاره ها بعد در هیچ کجای جهان یافت نشد. این خط کش از چوب درخت آبنوس ساخته شده بود و حدود ده سانتی متر، طول داشته است.

سیستم آبرسانی و فاضلاب

سازماندهی اجتماعی در شهر سوخته بسیار پیشرفته بوده است. سامانه آبرسانی و تخلیه فاضلاب در این منطقه باستانی، جهانیان را شگفت زده کرده است. آن ها آب رودخانه هیرمند را از طریق تن پوشه های سفالی به درون شهر، وارد می کردند و سپس پساب مصرفی خانه های بزرگ را از شهر به بیرون می ریختند. خانه های چند اتاقه و دو اشکوبه معمولا پساب بیشتری داشتند. اینکه در شهری در ایران که قدمتش به حداقل 5300 سال پیش می رسد، سیستم آب و فاضلاب وجود داشته آن هم در شرایطی که در بسیاری از نقاط جهان، هنوز رنگ و بوی تمدن مشاهده نشده بود، باعث افتخار ایرانیان است.

چشم مصنوعی

دانشمندان در حین انجام تحقیقاتشان در شهر سوخته با اسکلت زنی متعلق به آن دوران برخورد کردند که در جمجمه و حدقه چشمش یک چشم مصنوعی داشت که از آن زمان تاکنون سالم مانده بود. جنس این چشم مصنوعی از موم و نوعی چربی حیوانی بوده و حتی طرحی از مویرگ های چشم با استفاده از سیم هایی از طلا باظرافت بسیار زیاد به قطر نیم میلیمتر بر روی آن وجود داشته است. پس از بررسی کردن اشیاء موجود درون گور این زن، مشخص شد که وی یک زن اشرافی و یا ثروتمند نبوده است. او همچنین یک قاب چرمی برای نگهداری از چشم مصنوعی اش داشته است.

امروزه با استفاده از تلفیق هنر و علم دوران باستان، بدن و صورت زنی که صاحب این اسکلت و چشم مصنوعی بوده بازسازی شده است. متاسفانه نمایش عمومی برای این چشم مصنوعی وجود ندارد. به هر حال انجام عمل چشم و کار گذاشتن چشم مصنوعی و ساخت آن در آن دوره تاریخی، اتفاقی بی نظیر در سراسر جهان به حساب می آید. قطعا اگر چنین کشف مهمی در هر گوشه ای از جهان اتفاق می افتاد اکنون تلاش بیشتری برای نمایش دادن آن صورت می گرفت.

نخستین انیمیشن جهان

یک جام سفالین با نقش بز از یک گور با قدمت 5000 سال در این محوطه باستانی کشف شده است. در این جام سفالین نقش حرکات یک بز در حال پریدن، فریم به فریم تصویر شده است. این جام که اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می شود به عنوان کهن ترین انیمیشن جهان شناخته می شود. این نقوش که به صورت هدفمند طراحی شده اند و قتی کنار هم قرار بگیرند و یا اینکه جام چرخانده شود، حالتی متحرک پیدا می کنند. از حالت حرکات این بز، یک انیمیشن 20 ثانیه ای تهیه شده است.

در این تصاویر بز به سوی درخت حرکت می کند و از برگ درختان تغذیه می نماید. نکته جالب آنکه در این نقوش جهش و پریدن بز روی برگ درخت نیز به وضوح دیده می شود. طبق تحقیقات باستان شناسی تا پیش از این چنین تصویری در هیچ جای جهان مشاهده نشده بود. این اثر ارزشمند زمانی که کشف شد به خاطر آنکه در زاهدان موزه ای برای نمایش آن وجود نداشت، به موزه ایران باستان تحویل داده شد.

جراحی تومور مغز

باستان شناسان در هنگام انجام کاوش های خود در این منطقه کهن و با قدمت 5 هزار ساله پی بردند که آن ها در زمینه علومی مانند ریاضی و نجوم به پیشرفت های حیرت آوری رسیده بودند. اما آنچه که آن ها را بیشتر شگفت زده کرد، معاینه یکی از اجساد به دست آمده بود که بر طبق آن ثابت می شد که پزشکان شهر سوخته موفق به انجام جراحی تومور مغزی نیز شده بودند. کشف جمجمه یک دختر نوجوان 13 ساله در شهر سوخته باعث شد تاریخ پزشکی ایران دگرگون شود.

این جمجمه در یکی از گورهای دسته جمعی این شهر باستانی کشف شد. سمت راست این جمجمه دارای یک بریدگی عمیق مثلثی شکل است که بر طبق تحقیقات باستان شناسی به خاطر انجام یکی عمل جراحی برای درمان بیماری ایجاد شده است. این جمجه حجم زیادی داشته و علت این امر از دیدگاه دانشمندان بزرگ شدن بیش از حد بخش مرکزی آن بوده است. سمت چپ این جمجمه نسبت به سمت راست آن بزرگتر بوده است.

به نظر می رسد که مغز این دختر نوجوان چندین بار مورد عمل جراحی قرار گرفته است و در حقیقت از زیر تیغ جراحی چند بار زنده بیرون آمده است. این احتمال وجود دارد که وی به دلیل عفونت پس از انجام عمل جراحی جان خود را از دست داده باشد. این جمجمه اکنون در موزه تاریخ پزشکی تهران نگهداری می شود. به هر حال این اتفاق در تاریخ دنیای باستان بسیار شگفت انگیز بوده است و شاید بر طبق آن دیگر نتوان مصریان را به عنوان اولین مردمان جهان دانست که موفق به انجام عمل جراحی مغز شده اند.

قدیمی ترین تخته نرد جهان

قدیمی ترین تخته نرد جهان در گورستان شهر سوخته به همراه 60 عدد مهره کشف شد. این تخته نرد مکشوف، از تخته نردی که در گورستان سلطنتی اور در میان رودان (بین النهرین) پیدا شده بود نیز قدیمی تر است. این مساله ثابت می کند که ایرانیان اولین سازندگان تخته نرد بوده اند. این تخته نرد از جنس چوب درخت آبنوس ساخته شده و دارای ساختاری مستطیلی شکل می باشد. بر روی این وسیله یک مار نقش شده است که بیست بار به دور خودش حلقه زده و دمش را در دهان گرفته است.

معماری شهر سوخته

ملاحظات و مداخلات مردمان تمدن کهن شهر سوخته با طبیعت و محیط زیست شان در هنگام انجام معماری یکی از مباحث جالب توجه است. شهر سوخته از سلسله تپه هایی کم ارتفاع تشکیل شده که به صورت ذوزنقه ناقصی با گودال های داخلی و زمین های هموار به هم چسبیده در آمده است. در نخستین نگاه به هنگام تحلیل استخوان بندی و نظام کالبدی شهر سوخته با توجه به مناطقی که تاکنون از آن مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفته اند می توان تاثیر بادهای 120 روزه استان سیستان و بلوچستان را به وضوح پیدا کرد.

این بادها ابتدا در شمال فرود می آیند و به سپس به سمت جنوب می روند و در نهایت تغییر مسیر می دهند و در حوالی این استان از غرب به شرق می وزند. این بادها شدتشان به حدی است که ماسه ها را منتقل می کنند و باعث پر شدن مسیر نهرها و کانال های آبرسانی می شوند. البته موجبات فرسایش خاک را نیز فراهم می آورند. با بررسی ساختار کالبدی این محوطه باستانی می توان پی برد که سازندگان شهر سوخته به خوبی از وضعیت اقلیمی و آب و هوایی منطقه ای که در آن زندگی می کردند، آگاه بودند. آن ها در هنگام شکل گیری پیکربندی شهر، تمام نکات لازم در خصوص سازگاری با اقلیم را در نظر گرفته اند.

آن ها تا آنجا که جا داشته است تلاش کرده اند تا محل زندگی خود را با نیازهای کوتاه مدت و بلندمدت خود به طور متناسب و استاندارد با اقلیمشان شکل دهند. آن ها معماری این شهر که وطنشان بود را به نحوی شکل داده اند که بادهای موسمی شدید از معابر به نحوی عبور کنند که انسدادی ایجاد نشود. آن ها حتی ضخامت دیواره هایشان را نیز بر اساس جهت باد تنظیم کرده اند. مثلا ضخامت دیواره های عمود بر جهت باد بیشتر از جداره های هم راستا با باد است. یا در جاهایی که منازل مسکونی با تراکم بیشتری ساخته شده اند دیواره ها نازک تر از مناطق کم تراکم تر است.

بررسی ها در خصوص بررسی معبر اصلی شهر نشان می دهد که دقیقا بر خلاف جهت بادهای مزاحم ساخته شده به نحوی که در پناه منازل مسکونی باشد و ارتباط آن ها را با سایر بخش های شهر میسر سازد. نظم و ترتیب در ساختمان های مسکونی نشان می دهد که ساختار شکل گیریشان به نحوی بوده که با هم در تعامل باشند و در مسیر پاسخگویی به نیازهای یکدیگر تکامل بیابند.

ساختار خانه های شهر سوخته

با استفاده از بازآفرینی یکی از پلاک های شهر سوخته ساختار خانه های آن ها مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه اینکه نخستین بخش از خانه که وارد آن می شویم، فاقد سقف و ستون بوده مشخص می باشد که هر خانه دارای یک حیاط بوده است. با توجه به وجود دو پله می توان اثبات کرد که خانه ها بر روی سکو ساخته می شدند و حتی فضای حیاط نیز دارای مقادیر اختلاف ارتفاع با معابر می باشد. مصالح به کار رفته در منازل این محوطه باستانی، اکثر چوب، خشت خام و حصیر بوده است. سقف خانه نیز با استفاده از کاه گل، حصیر و چوب ساخته می شده است. مصالحی که هنوز هم در مناطق کپرنشین استان سیستان و بلوچستان مورد استفاده قرار می گیرند.

معماری منازل شهر سوخته به نحوی است که در طول تمام روزهای داغ و سوزان تابستان به کمک مردمش آمده و باعث شده مردمان آن بتوانند از سایه و هوای خنک در فضای باز برخوردار باشند. جالب ترین چیزی که در شهرسوخته در رابطه با ساختار معماری آن کشف شده، خانه های پلکانی و بنای کاخ سوخته است. هر کدام از ساختمان های آن ها دارای یک قسمت مستطیلی شکل می باشند که دارای پنج یا شش اتاق بوده و حدود 150 الی 160 متر زیربنا داشته است. در این محوطه باستانی مجتمع های 4 و یا 6 خانه ای نیز دیده شده است. سیستم گرمایشی موجود در خانه ها برای روزهای سرد زمستان، متشکل از یک اجاق مرکزی بوده است.

گورستان شهر سوخته

گورستان مشهور این محوطه باستانی در نواجی جنوبی و جنوب غربی این شهر قرار دارد. مساحت این گورستان چیزی در حدود 25 هکتار می باشد و جسد 37000 نفر از ساکنان این شهر باستانی تاکنون در آن یافت شده است. این گورستان به لحاظ دسته بندی طبقات باستان شناسی متعلق به دوره موسوم به عصر مفرغ می باشد. آن ها به همراه مردگانشان، اشیاء زینتی، زیورآلات و میوه های مصنوعی و … دفن می کرده اند. از گورهای مردمان شهر سوخته کوزه هایی بیرون کشیده شده که وسائلی خاص و عجیب و غریب درونشان جای داده شده اند.

گورستان شهر سوخته سرشار از حقایق عجیب و جالب در خصوص مردگان و زندگی زندگان این محوطه باستانی می باشد. با توجه به آثار باقیمانده در قبرهای شهر سوخته می توان پی برد که بیشتر مردمانی که در این شهر زندگی می کرده اند به مشاغل خاصی مانند پزشکی، مهندسی، صنعتگری و هنر اشتغال داشته اند. یکی دیگر از نکات جالب در خصوص اجساد مردمان این شهر آن است که جثه بسیار بزرگی داشته اند. قد بسیاری از افراد در حدود سه الی چهار متر بوده است. حتی در آنجا جسد مردی پیدا شده است که سنش بین 35 تا 40 سال تخمین زده می شود و قد او حدود 5 متر و 21 سانتی متر بوده است.

آداب عجیب وسواس گونه دفن مردگان در گورستان

روش دفن مردگان در این شهر کهن، از یک الگوی یکسان و منظم برخوردار نبوده است. مثلا جهت تدفین در آن ها به جهت خورشید در آسمان در زمان خاکسپاری بستگی داشته است. یکی دیگر از روش های خاکسپاری مردگان در شهر سوخته روش سردابه ای بوده است. اگر هنگام دفن مرده خورشید در وسط آسمان بوده جسد نیز رو به آسمان دفن می شده است. یا مثلا اگر در هنگام تدفین، هوا ابری و یا آنکه شب هنگام بوده باشد، جسد را به صورت دمر دفن می کرده اند. در برخی از گورهای سردابه ای اجاق هایی از جنس خشت قرار داده می شده که و در آن آتشی روشن می شده است. این آتش تا زمانی که هوا درون گور وجود داشته می سوخته است.

یکی دیگر از ویژگی های قبور سردابه ای شهر سوخته آن است اغلب خانوادگی بوده اند و در اکثر آن ها یک مرد و یک زن به خاک سپرده می شده اند. در بین چندین قبر شکافته شده باستان شناسان، تنها یک گور بود که در آن به جای جسد یک مرد و یک زن با جسد دو زن مواجه شدند. قدیمی ترین گور به دست آمده از شهر سوخته متعلق به بانویی 38 ساله می باشد که قدش 160 سانتی متر بوده و یکی از دندان های آسیاب پایینی اش را از دست داده بوده است. با بررسی ویژگی های آناتومی این پیکر مشخص شد که وی در زمان حیاتش عادت داشته که به صورت چمباتمه بنشیند.

مردمان شهر سوخته چه نژادی داشته اند؟

در دهه 90 خورشیدی کاوش هایی بر روی دی انی میتوکندری سلولی اجساد شهر سوخته انجام پذیرفت که تا از طریق انجامک آزمایشات ترکیب ژنتیکی و مقایسه هاپلو گروپ امکان کشف منشا نژادی آن ها فراهم شود. دکتر مریم رمضانی باستان شناس ایرانی اظهار داشته است که عمر مردمان این محوطه باستانی بسیار کوتاه بوده است و و بزرگسال ترین جسدی که پیدا شده یک زن با عمر 45 سال بوده است. باستان شناسان در کاوش های سری و محرمانه در تلاشند تا با بررسی دی ان ای اجساد مردگان این منطقه کهن، ترکیب نژادی ساکنان شهر سوخته را مشخص کنند.

با توجه به محرمانه بودن اطلاعات این تحقیقات، هنوز به صورت رسمی نتایج آن ها اعلام نشده است و بیشتر مردم جهان دسترسی به درخت ژنتیکی مردمان این دیار باستانی ندارند. اما برطبق برخی از توضیحات ارائه شده، مشخص گردیده که این مردمان با بیماری هایی نظیر سائیدگی دندان و مشکلات پوستی فراوان رو به رو بوده اند. شاید علت سائیده شدن دندان های آن ها خام خواری بوده است. به عنوان مثال در یک گور سردابه ای متعلق به 4600 سال پیش، اسکلت یک زن 38 ساله کشف شده است. گورهای سرداربه که احتمالا متعلق به اشخاص متمول آن زمان بوده و دارای معماری خاصی هستند.

خط و زبان مردمان شهر سوخته

هنوز که هنوز است کسی نتوانسته نوشته ها و مهرهای به دست آمده از این محوطه باستانی را رمزگشایی کند تا از این طریق بسیاری از اسرار مربوط به آن ها کشف شود و مورد بررسی قرار بگیرد. تا زمانی که این مهرها و نوشته ها رمزگشایی و خوانش نشوند و نتایجشان در دسترس عموم مردم قرار نگیرد، کسی نمی تواند به طور قطع در مورد زبان آن ها اظهار اطلاع کند. در حقیقت خط و زبان مردمان شهر سوخته یکی دیگر از اسراری است که هنوز کسی از آن مطلع نیست.

دلیل نابودی شهر سوخته

در مورد بررسی دلیل نابودی شهر سوخته دلایل زیاد و متنوعی مطرح شده است که یکی از مهم ترین این فرضیات، تغییر مسیر رودخانه ای است که زیست مردمان آن، پیرامونش شکل گرفته بود. اما در مورد این فرضیه نیز تردیدهایی وجود دارد. زیرا معمولا پس از آنکه یک رودخانه تغییر مسیر می دهد، سکونت گاه های اطراف آن از بین نمی رود. بلکه مردمان آن دیار نیز پا به پای رودخانه، محل زندگیشان را تغییر می دهند. در مورد شهرسوخته نیز هیچ گونه نشانه ای که اثبات کنند پس از تغییر مسیر رودخانه، مردمانش جا به جا شده اند و مرکز تمدنیشان را تغییر داده اند وجود ندارد.

برخی دیگر، علت از بین رفتن تمدن این شهر کهن را آتش سوزی ناشی از حمله و جنگ اقوام آریایی مهاجر و دامدار می دانند. که این فرضیه نیز به طور قطع، قابل رد است. زیرا روند مهاجرت اقوام آریایی بسیار کند و تدریجی بوده و هیچ نشانه از جنگ آن ها با اقوام بومی مناطق وجود ندارد. البته برخی از تحقیقات جدید نشان می دهد که اساسا مهاجرتی صورت نپذیرفته و این اقوام از ابتدا در سراسر نقاط ایران به صورت پراکنده زندگی می کرده اند. که البته توضیحات پیرامون چنین تحقیقاتی بسیار مفصل تر از آن است که در این مقاله جای بگیرد.

در هر صورت طبق نتایج کاوش های دانشمندان و باستان شناسان، شهر سوخته هیچ گاه در طول تاریخ خود، یک آتش سوزی گسترده را تجربه نکرده است. خاکسترهای کمی که در این منطقه کشف شده، ناشی از کوره های پخت سفال بوده است. همچنان مهم ترین علت برای از بین رفتن این تمدن، تغییرات آب و هوایی این منطقه و نابودی دام ها و پوشش گیاهی آنجا بوده است. زیرا بر خلاف آنکه امروزه این منطقه، خشک و کم آب و علف و کویری است در گذشته بسیار سرسبز بوده و در آن انواع گونه های گیاهی و درختان مختلف رشد می کرده است.

شاید روزی برسد که تحقیقات باستان شناسان و دانشمندان کاملتر شود و زبان این مردمان رمزگشایی گردد تا اسرار مهم زندگی آن ها فاش شود. ممکن است پس از رمزگشایی از خط و زبان آن ها و یا کشف جدیدتری در آن منطقه، حقایقی افشا شود که شناخت ما را از تاریخ این سرزمین و مردمانش متفاوت کند. شاید آن زمان بهتر و با قطعیت بیشتری بتوان در خصوص علت نابودی این تمدن باستانی صحبت کرد. در حال شرایط فعلی آب و هوایی این منطقه برای زندگی مردمانی با امکانات دوران باستان بسیار سخت و در مواقعی ناممکن می باشد.

چرا شهر سوخته به ثبت جهانی رسید؟

این محوطه باستانی موقعیت استراتژیک خاصی دارد و محل تلاقی چند تمدن بزرگ باستانی بوده است. البته سایت این شهر کهن به خودی خود دارای قدرت جهانی نبوده و اعمال نفوذ و قدرتش محدود به همان منطقه می شده است. اما با شناخت ساختار یک جامعه باستانی می توان به روند تکاملی بسیاری از علوم و دانش ها پی ببریم. زمانی که پرونده شهر سوخته به سایت فرهنگی سران یونسکو ارائه شد بدون هیچ رای مخالفی ثبت جهانی آن به تصویب رسید. این محوطه باستانی به عنوان منطقه ای که همیشه صلح طلب بوده و در آن هیچ نوع ابزار جنگی و دفاعی یافت نشده است، دارای اهمیت جهانی می باشد و می تواند به موضوع صلح جهانی بین فرهنگ ها و کشورهای مختلف کمک کند.

این تمدن کهن ایرانی در تاریخ یکم تیر ماه سال 1393 به ثبت جهانی در اجلاس یونسکو رسید. اجلاس یونسکو برای ثبت جهانی این محوطه باستانی در شهر دوحه کشور قطر برگزار شد. در این اجلاس، نمایندگان کشورهایی مانند ترکیه، آلمان، ژاپن، لهستان، کرواسی و مالزی صحبت هایی در خصوص اهمیت این منطقه کهن و اصیل به میان آوردند. متاسفانه هنوز هیچ اقدام مفید و کافی در خصوص راه اندازی امکانات رفاهی در اطراف این محوطه صورت نگرفته است. متاسفانه هنوز نمی توان روی این منطقه به عنوان یک قطب گردشگری حتی برای گردشگران داخلی، حساب کرد.

هر جای دنیا چنین منطقه ارزشمندی وجود داشت قطعا تبدیل به یک محوطه توریستی پر سود می شد و در اطراف آن موزه های بزرگی احداث می گردید. اما متاسفانه هنوز که هنوز است یک نمایشگاه و موزه دائمی در اطراف شهر سوخته ساخته نشده است. هنوز یک هتل بزرگ و مناسب برای اقامت در نزدیکی آن منطقه وجود ندارد. در عوض تا چشم کار می کند، مناطق فقیرنشینی است که کودکانشان برای درس آموزی محتاج دریافت یک تبلت می باشند. تبدیل این ناحیه به یک منطقه توریستی می توانند زندگی ساکنان امروز آن را متحول کند.

ماجرای نابودی 30 کیلومتر جنگل به دست مردمان باستانی

علی رغم آنکه امروزه استان سیستان و بلوچستان به عنوان منطقه ای خشک و بی آب و علف شناخته می شود، تحقیقات زمین شناسی که توسط دانشمندان انجام پذیرفته ثابت کرده است که در گذشته های دور، در برخی از مناطق سیستان و بلوچستان، آب و هوای مدیترانه ای حاکم بوده است. حتی نشانه هایی از جنگل و یا بیشه ای به ابعاد 300 کیلومتر در 30 متر، یافت شده که به مرور زمان به طور کامل از بین رفته است. حدود 800 تپه سر سبز در این منطقه وجود داشته که به تمدن رسیده بودند.

در منازل اکثر ساکنان این منطقه کوره و اجاق وجود داشته است. جالب است که بدانید حتی ذوب فلز و پخت سفال در دمای بالای هزار درجه نیز در برخی از منازل شهر سوخته انجام می شده است. آن ها انرژی و سوخت لازمشان را از طریق قطع درختان به دست می آوردند. دو گونه از درختان که در زمان پویایی شهر سوخته وجود داشته اند اکنون به طور کامل در سیستان و بلوچستان نابود شده اند. این دو گونه، یعنی درختان مو و تاک، به وفور در آن منطقه یافت می شده است. تاکستان ها و نخلستان ها در آن زمان به این شهر، رونق به خصوصی داده بوده اند.

موزه شهر سوخته

بخش عمده ای از آثار به دست آمده از این محوطه باستانی به همراه آثار دیگری که از تمدن های اطراف آن از جمله خراسان جنوبی، کرمان، جیرفت، شهداد و … به دست آمده، در موزه شهر سوخته نگهداری می شود. در این موزه می توان آثار و اشیاء متنوعی از جمله پیکرک های مختلف از جنس سفال، سنگ و مفرغ، مهره ها و مهرهای گوناگون، ظروف، نمونه های بازسازی شده از گورها و … را در آنجا دید. البته متاسفانه بخش زیادی از آثار باستانی متعطق به این محوطه هنوز فاقد نمایشگاه دائمی هستند. این موزه دارای کتابخانه و پخش پژوهشی و نیز آمفی تئاتر نیز می باشد.

این موزه دقیقا مشرف به همین محوطه باستانی است و در حد فاصل جاده زاهدان به زابل واقع شده است. علاقمندان می توانند در ساعات 8 تا 12 و نیز 16 تا 20 به بازدید از این موزه بپردازند. اگر روزی به سوی این محوطه تاریخی شگفت انگیز رفتید و در این شهر که اکنون چند هزار سال از خاموشی آن می گذرد، به گردش درآمدید حتما از موزه آن نیز بازدید به عمل آورید. زیرا در این موزه با ابعاد جالبتری از تمدن کهن شهر سوخته مواجه خواهید شد.

سفالینه های شهر سوخته

در این منطقه باستنی سفالینه هایی به دست آمده که بدنه شان به رنگ های خاکستری، قرمز، زرد و … است. علت تفاوت در رنگ بدنه سفالینه ها، دمای کوره و خاکی است که مورد استفاده قرار گرفته است. بر روی بدنه این آثار به دست آمده سفالی نقوشی وجود دارد که در برگیرنده نمادهایی می باشد که برخی از آن ها محتوای درخور توجهی دارند. نقوش روی سفالینه های دوران باستان اکثرا دارای پیام و مفهومی که هستند که بازتاب دهنده اعتقادات و فرهنگ مردمان آن دوره است.

عمده نقوش ظروف سفالین شهر سوخته به سه دسته تقسیم می شوند. دسته اول شامل نقوش هندسی می شوند که تعدادشان از همه بیشتر است. نقوش حیوانی و گیاهی در دسته های دوم و سوم قرار می گیرند. شکل گیری این نقوش تحت تاثیر ویژگی های زیست محیطی آن منطقه و نیز ارتباطشان با تمدن های بوده است. نقش مایه های حیواناتی مانند بز کوهی، گوزن، گورخر، پرنده، ماهی، مار و پروانه طرح هایی را روی ظروف ایجاد کرده اند که در عین ایستا بودن حس و توهم حرکت را تجسم می نمایند.

باستان شناسان سفالینه های به دست آمده از شهرسوخته را به سه دسته تقسیم کرده اند:

سفالینه های خاکستری

سفالینه هایی با نقوش سیاه رنگ

سفال های قرمز با نقوش سیاه رنگ

نقوش جانوری سفالینه ها

برای آنکه درک درست تر و بهتری از نقوش جانوری شهر سوخته داشته باشیم لازم است در ابتدا گونه های جانوری آن منطقه در آن زمان معرفی کنیم. بررسی استخوان های حیوانات این محوطه باستانی نشان می دهد که تعداد زیادی از آن ها گوسفند، بز و گاو بوده اند و برای مصارف غذایی مورد استفاده قرار می گرفته اند. البته استخوان های 11 نوع جانور وحشی نیز در این منطقه کهن، یافت شده است. البته جالب است بدانید که تمام این ها حاصل بررسی یک درصد از استخوان های به دست آمده از حیوانات در این محوطه باستانی می باشد.

گورخر، حیوانی است که بیش از سایر حیوانات بر روی سفالینه های شهرسوخته نقش بسته است. البته هنوز مشخص نیست که گورخر برای مردمان آن دیار، به عنوان غذا مورد استفاده قرار می گرفته و یا کارکردش باربری بوده است. این طور به نظر می آید که مصرف گوشت جانورانی مانند گوزن و آهو در آن زمان، چندان متداول نبوده و تنها در مواقعی استثنایی از سوی خانواده های اشرافی طبخ و خورده می شده است.

یک نکته جالب توجه در مورد نقش گراز است. علی رغم آنکه پیکره های گلی با شکل گراز و خوک در این محوطه به دست آمده اما تاکنون هیچ قطعه استخوان گرازی یافت نشده است. علاوه بر مجسمه های گلی، یادداشت های جهانگردان در خصوص این منطقه اثبات می کند که تا یکی دو سده پیش، گراز در اطراف دریاچه هامون به وفور یافت می شده است.

بقایای 41 نوع پرنده از جمله، زاغ، زغن، درنا، قو، غاز، پلیکان، مرغ جنگی و… نیز در میان مشاهدات باستان شناسی این منطقه مورد بررسی قرار گرفته اند. استخوان های دو گونه ماهی که مخصوص آب های کوهستانی اند در میان استخوان های باستانی یافت شده از این منطقه نیز دیده شده است. پس از معرفی حیواناتی که 5000 سال پیش در کنار مردمان شهر سوخته زندگی می کردند نوبت به معرفی نقوش جانوری سفالینه های آنجا به طور دقیق تر می رسد.

گاو از جمله حیواناتی است که برای مردمان باستان، کارکرد آئینی داشته است. در این شهر کهن، پیکره هایی از سر گاو به دست آمده که نقش یک دایره تزئینی روی پیشانی آن ها دیده می شد. از این دایره شعاع هایی ساطع می شود، که این فرضیه را تقویت می کند که شاید نمادی از خورشید باشد. البته با وجود پیدا شدن مجسمه هایی به شکل سر گاوف نقش آن بر روی ظروف مشاهده نشده است. اساسا خورشید نقش مهمی در میان اعتقادات و مذهب مردمان آن دوره در آن منطقه بازی می کرده است. مهم ترین تاثیر آن را می توان در سبک تدفین مردگانشان دانست که در سطور بالاتر به طور مفصل درباره آن توضیح داده شد.

مردمان شهر سوخته در ترسیم طبیعت بسیار ماهر بوده اند و سبک نقاشی کردنشان به یکی از سبک های نقاشی مدرن یعنی فوتوریسم بسیار نزدیک است. در سبک فوتوریسم، پویایی و حرکت عنصر اصلی نقاشی در یک پلان به تصویر در می آید. با توجه به بالا بودن تعداد نقوشی که تدائی کننده حالت حرکت بوده اند می توان اطمینان حاصل کرد که آن ها به خوبی چنین تکنیکی را می شناخته اند و ایجاد حس حرکت در آثارشان اتفاقی نبوده است.

نقوش هندسی سفالینه ها

نقوش هندسی شهر سوخته شامل خطوط صاف و زیگزاگ، نیم دایره، طرح هایی که از خطوط مورب پدید آمده اند، انواع باندها و … می باشند. از جمله ویژگی های بارز این نقوش،  روانی قلم پدیدآورندگانش، انتزاعی بودن و اغراق شدید در فرم است. استفاده از نقوش و اشکال هندسی بر روی سفالینه ها رسمی رایج در سراسر دنیا از دوره باستان تا عصر کنونی می باشد. مشابه طرح های هندسی سفالینه های این محوطه باستانی بر روی نقش فرش های استان سیستان و بلوچستان نیز دیده می شود.

حتی در روزگار کنونی اگر به منطقه گلپورگان این استان، سر بزنید این نقوش را می توانید مشاهده کنید. این جریان پیوستگی فرهنگی از دوران باستان تا زمان کنونی، اتفاقی بسیار زیبا و در عین حال، درخور توجه می باشد. اصالت خاص و ویژه مردمان این ناحیه را به راحتی در حفظ جریان زیبایی شناسی و هنرشان یافت. جالب است بدانید که در گلپورگان هنر سفالگری، همچنان به شیوه باستانی انجام می شود و همین امر، گردشگران بسیاری را به سمت این منطقه روانه کرده است.

نقوش گیاهی سفالینه های شهر سوخته

نقوش گیاهی مورد استفاده در تزئینات ظروف سفالی این منطقه باستانی تنها برای زیبایی آفرینی به کار برده نشده اند و اکثرا داری جنبه نمادین و مفهومی نیز بوده اند. در حقیقت نقوش گیاهی سفالینه های شهرسوخته بیانگر اطلاعاتی پیرامون جهان بینی و اعتقادات آئینی و فرهنگی مردمانی است که این نقوش را خلق کرده اند. با توجه به این نقوش می توانیم اطلاعات جالبی در خصوص سبک زندگی اهالی آن دیار و نیز پوشش گیاهی آن منطقه در آن دروان به دست بیاوریم. نقش برگ درختان نخل و انجیر، گندم، برگ های نیزه ای و سوزنی، پر تکرار ترین نقوش بر روی سفالینه های بوده است.

نقش درخت نخل

این احتمال وجود دارد که نخل در آن منطقه با مفاهیمی مانند خورشید مقدس و یا نجوم، مرتبط بوده است. برخی از باستان شناسان با توجه به شیوه تدفین مردگان در شهرسوخته این احتمال را می دهند که شاید در آن منطقه مهرپرستی رواج داشته است. یک کاسه سفالی با نقش نخل در این محوطه باستانی پیدا شده که در نقطه مرکزی کاسه تنه درختان نخل بهم اتصال یافته اند. در این کاسه نقش سه درخت نخل دیده می شود که سه مثلث را در کف ظرف ایجاد نموده اند.  درخت نخل، یک واسطه در فرآیند آفرینش می باشد که موجب وفور و تداوم نعمت ها می شود.

نقش برگ انجیر

درخت انجیر در مناطق گرمسیر به خوبی می تواند دوام بیاورد، و بسیاری خواستگاه آن را در نواحی مدیترانه می دانند. برگ های قلبی شکل درخت انجیر در بر روی سفالینه های شهر سوخته بارها دیده شده اند. ممکن است استفاده از این نقش، تحت تاثیر همسایگان هندی ایجاد شده بوده باشد. درخت انجیر در کتاب اوپانیشاد یکی از ادیان مقدس هندیان، نماد کائنات و دارای ریشه با برهمن بوده است. بسیاری از باستان شناسان، درخت انجیر را نماد برکت و فراوانی می دانند.

آدمیان دوره باستان که به تازگی توانسته بودند تا حدودی به دوستی با طبیعت برسند و کشاورزی را فراگرفته بودند و یکجا نشین بودند، برای حفظ برکت در زندگی و تداوم نسل و باروری به خدایان طبیعی متوسل می شدند و آن ها را مورد ستایش و پرستش قرار می دادند و از طریق تکرار تصاویر آن ها بر روی اشیاء و محیط زیست شان تلاش می کردند تا قدرت آن ها را تحت اختیار خود درآورند. روی یک جام سفالی سه برگ انجیر که دارای ساقه هایی بلند هستند تصویر شده است.

این برگ ها به شکل سه فلش (پیکان) دیده می شوند که هر کدام به جهتی خاص می رسند. بسیاری از نقوش دیگر نیز در ظروف مختلف، سه بار تکرار شده اند. برخی از باستان شناسان بر این عقیده اند که این رمز سه تایی نماد ساختارهای درونی و وحدت می باشد. برخی دیگر از تعابیر این نمادهای سه گانه عبارتند از چرخه سه گانه تولد، زندگی و مرگ و یا چرخه زمان در سه دوره گذشته، حال و آینده.

البته در هنر هند باستان سه ساقه معرف تثلیث هندو یعنی سه خدای کائنات (برهمن، خدای آفریننده، ویشنو خدای نگهدارنده و شیوا خدای نابودگر) می باشد. به هر حال این احتمال وجود دارد که بهره گرفتن از نقوش سه تایی در سفالینه های شهر سوخته، تاثیرپذیری از هنر همسایگان هندی باشد. البته احتمال برعکس که هنر جنوب شرق ایران بر هند باستان تاثیر گذاشته باشد نیز وجود دارد.

نقوش چلیپا، برگ و گندم

یکی دیگر از ظروف جالب به دست آمده از شهر سوخته کاسه ای است که یک دایره در مرکز آن قرار دارد و سه برگ قلبی شکل انجیر و سه ماهی به دور آن به گردش درآمده اند.  روی برخی از ظروف استوانه ای شکل این محوطه باستانی، نقش برگ های نیزه ای دیده می شود. برگ هایی که به سوی هم خمیده شده و نوک آن ها با یکدیگر مماس شده است. این برگ ها در مرکز ظرف، یک حالت لوزی شکل را ایجاد می کنند. لوزی که دو خط در وسط آن وجود دارد و به شکل دو مثلث دیده می شود.

یکی دیگر از ظروف به دست آمده از این محوطه باستانی جامی است که یک برگ کج روی آن نقش شده، و خطوطی مواج نیز در سمت چپ برگ نقش شده اند. به احتمال بسیار قوی این خطوط مواج، نماد آب هستند که در کنار برگ و گیاه، زندگی را برای انسان امکانپذیر ساخته اند. گندم نیز از جمله دیگر نقوشی می باشد که به وفور بر روی سفالینه های شهرسوخته دیده می شود. گندم در همه جای دنیا، نماد فراوانی نعمت و برکت و روزی می باشد. بر روی یکی از ظروف جالبی که از این محوطه باستانی به دست آمده، نقش گندم به صورت نقش چلیپا می باشد. نقش چلیپا را از چند هزار سال پیش تا کنون بر روی آثار باستانی مختلف در سراسر ایران می توان مشاهده کرد.

پیکرک های انسانی شهر سوخته

پیکرک (مجسمه کوچک) های به دست آمده از محوطه باستانی شهرسوخته از تنوع خوبی به جهت ساختاری برخوردارند. یکی از باستان شناسان ایتالیایی این پیکرک ها را به سه دسته بدن های استوانه ای، بدن های مثلثی و بدن های خمیده تقسیم کرده است. اکثر پیکرک های به دست آمده از این محیط چه زنانه و چه مردانه، با استفاده از اشکال انتزاعی و تجریدی ساخته شده اند. تندیس های زنانه عموما در حالت های مختلف ایستاده و نشسته و با شکم های بزرگ هستند.

پاهایشان کشیده و سینه هایشان برجسته می باشد. پیکرک های مردانه اما دستانشان را به حالت دعا بالا برده و به حالت تسلیم درآمده اند. گردن اکثر آن ها فرو رفته است. آن ها با ردایی بلند ملبس شده اند. برخی از پیکرک ها که به صورت چلیپایی ساخته شده اند، در حالت نشسته قرار دارند و به صورت نیم تنه می باشند.

پیکرک های انسانی گلی

اکثر پیکرک ها از جنس سفال و گل ساخته شده اند، اما تعداد کمی از آن ها از جنس مفرغ و سنگ می باشند.   پیکرک های انسانی گلی شهر سوخته، اکثرا حالت چلیپایی و نشسته دارند و برهنه هستند. پایین تنه و باسن به شکل اغراق آمیزی بزرگ و برجسته است و سر و بالا تنه در برخی از موارد منقوش شده اند.

پیکرک های چلیپایی حدود 2 الی چهار سانتی می باشند و در آن ها جزئیات صورت نشان داده نشده است. اما در برخی از موارد بر تن آن ها لباس هایی پر تزئینات دیده می شود. به عنوان مثال در یکی از نمونه ها شامل تندیس یک زن هستیم که روی لباسش، تزئیناتی به شکل پولک  و منجاق های برجسته گلی دیده می شود. برخی از پیکرک ها جنسیتشان مشخص نیست و روی کمرشان، کمربندی مزین به اشکال دایره ای دیده می شود. پیکرک های زنانه با اندام جنسی بیش از حد برجسته، احتمالا الهه های باروری بوده اند که نمونه شان در آن دوران و مدت ها پس از آن در نقاط مختلف جهان دیده شده است.

پیکرک های استوانه ای نسبت به سایر پیکرک ها تا حدودی بزرگتر بوده و اندازه شان از 5 تا 10 سانتی متر می باشد. این تندیس ها اکثرا فاقد گردن می باشند و سرشان به طور مستقیم به بدن چسبیده است. جنسیت آن ها اکثر نامشخص است. اما دست های بسیار تنومندی دارند که در دو طرفشان آویزان هستند. یکی از پیکرک های جالب به دست آمده در شهرسوخته، تندیس زنی باردار با ارتفاع 5 سانتی متر است. شکم وی شبیه یک گلوله گلی به بدنش اضافه گردیده است. قطعا این پیکرک تحت تاثیر اعتقادات سنتی و با قدمت در خصوص دانستن زن به عنوان مظهر آفرینش ساخته شده است.

پیکرک های انسانی سنگی

اما برویم سراغ ارائه توضیحات در خصوص پیکرک های سنگی در شهر سوخته. در ابتدا باید این نکته را گفت که جنس آن ها یا از سنگ بازالت است و یا با استفاده از سنگ آهک ساخته شده اند. این پیکرک ها بسیار کوچک و کم وزن بوده و در آن ها به جزئیات پرداخته نشده است. تنها ریزه کاری که در خصوص آن ها صورت گرفته باز شدن دست آن ها به دو طرف و برجسته ساختن سینه در مجسه های زنانه است. تراشیدن سنگ و پرداختن به جزئیات به صورت ریزه کاری با توجه به امکانات آن دوران اقدامی بسیار سخت و مهم در تاریخ مجسمه سازی در ایران به حساب می آید.

پیکرک های انسانی مفرغی

پیکره های مفرغی که از آن ها تعداد بسیار کمی کشف شده، کمی بزرگ تر هستند و ارتفاع یکی از آن ها به 29 سانتی متر می رسد. این مجسه زیبا با دست چپ خود، کوزه ای را روی سرش نگه داشته و لباس بلندی بر تن دارد. این نوع لباس، پوشش مرسوم در دوره های دوم و سوم در شهر سوخته می باشد. برخی از مورخان معتقدند تندیس زنانه ای که با کوزه آب را حمل می کند، همان الهه آناهیتا (الهه آب ها) می باشد. در آن دوران یعنی عصر مفرغ، ذوب و ترکیب فلزات از جمله اکتشافات بزرگ بشر به حساب می آید که در این ناحیه نیز رخ داده بود.

زیورآلات  ظریف و زیبای شهر سوخته

مردمان این شهر باستانی همراه با مردگانشان، اشیاء و جواهرآلاتی را دفن می کرده اند. این احتمال وجود دارد که آن ها به زندگی دوباره پس از مرگ اعتقاد داشته اند. آن ها اشیاء قیمتی و زیورآلات را به عنوان پس اندازی برای زندگی بعد از مرگ به همراه مردگانشان به خاک می سپردند. این زیورآلات دارای رشته های بسیار ظریف طلا هستند و با سنگ های قیمتی مانند فیروزه، عقیق، مرمر مزین شده اند. بیشتر زیورآلات این منطقه به صورت گردنبند ساخته می شده اند و سنگ ها در آن شکل های هندی مختلفی از جمله استوانه و هرم می یافته اند.

بهترین زمان برای بازدید از شهرسوخته

این منطقه از جمله مناطق خشک و کم بارش و گرمسیری ایران به حساب می آید. دمای هوا در فصول بهار و تابستان و نیز اوایل پاییز در این منطقه بالا است ولی در تابستان به اوج گرما می رسد. بادهای موسمی و فصلی زیادی به طور مداوم در این منطقه می وزد و در برخی از مواقع منجر به وقوع طوفان می شود. کمترین دمای این شهر، در فصل زمستان است که به حدود 15 درجه سانتی گراد می رسد. البته شب های این منطقه نسبتا خنک و دلنشین است. اگر در شهرهای سردسیری و یا مناطق معتدل زندگی می کنید و تحمل گرما را ندارید بازه زمانی اواخر پاییز تا اواخر زمستان بهترین فصل برای سفر به این منطقه می باشد.

جاذبه های گردشگری اطراف شهر سوخته

استان سیستان و بلوچستان، با توجه به قدمت تاریخی و جاذبه های طبیعی بکر و زیبایی که دارد، یکی از مقاصد مهم گردشگری در ایران به حساب می آید. هر ساله تورهای گردشگری فراوانی به سوی این منطقه هدایت می شوند و با خود خاطرات زیبایی به همراه می برند. هر چند که متاسفانه این استان مهم و سرشار از منابع ارزشمند، جزء مناطق محروم محسوب می شود و مردمانی که در آنجا زندگی می کنند از بسیاری از امکانات رفاهی محرومند. اما با این این استان به حدی شگفت انگیز و زیبا است که افراد بسیاری به هیچ قیمتی حاضر نیستند گردشگری در آن را از دست بدهند. در ادامه این یادداشت به معرفی چند نمونه از جاذبه های گردشگری اطراف شهر سوخته می پردازیم.

قلعه رستم: قدمت این قلعه به دوران صفویان بر می گردد. خوانین بزرگ سیستانی در آن دوره در قلعه رستم حکومت می کردند. برخی برای این منطقه باستانی، قدمتی بیشتر قائلند و آن را به رستم شاهنامه منتسب کرده اند. در اطراف قلعه رستم یک شهر مسکونی با ساختمان های خشتی قدیمی نیز وجود دارد. قلعه رستم در فاصله 22 کیلومتری شهرسوخته قرار دارد و برای رسیدن به آن باید به سمت جنوب غربی حرکت کرد.

آسیاب بادی های حوض دار (آسبادهای حوض دار): در این منطقه گردشگری تعدادی آسیاب بادی وجود دارد که دارای حوض می باشند. این آسیاب بادی های حوض دار با تمدن چندین هزارساله شهر سوخته مرتبط می باشند. این منطقه تنها هفت کیلومتر با شهرسوخته فاصله دارد و برای رسیدن به آن باید به سمت جنوب حرکت کرد.

کوه خواجه: کوه خواجه از جمله جاذبه های طبیعی گردشگری ایران در منطقه استان سیستان و بلوچستان به حساب می آید. با توجه به مسطح بودن استان سیستان و بلوچستان، کوه خواجه با ارتفاع 600 متر، بلندترین جاذبه طبیعی این منطقه به حساب می آید. در این کوه، آثار باستانی ارزشمندی نیز وجود دارد. از جمله آتشکده زرتشتی، کاخ، زیارتگاه و گورستان. این کوه در سمت شمال غربی شهر سوخته و در فاصله 57 کیلومتری از آن واقع شده شده است.

آرامگاه خواجه غلطان: آرامگاه خواجه غلطان در کوه خواجه واقع شده و به لحاظ ابعاد تاریخی و فرهنگی مورد توجه باستان شناسان و گردشگران قرار گرفته است. باید گفت که خواجه غلطان مهم ترین زیارتگاه زابل است. طبق اسناد مکتوب، خواجه غلطان برادر دانیال نبی می باشد. برای رسیدن به آرامگاه خواجه غلطان باید مسیری 57 کیلومتری را بپیمائید.